Efes Antik Şehri: Tarihi, Bulguları, Kalıntıları

Bugün İzmir’in Selçuk ilçesinde bulunan Efes, antik çağda Ege’nin en önemli liman şehridir. Bölgede yapılan ören, höyük kazıları sonucu göstermektedir ki, Efes bölgesindeki insan yerleşimi, M.Ö. 6000 yıllarına dayanır. Çukuriçi Höyük bulguları ışığında, Ayasuluk Tepesi çevresinde ilk yerleşenler, Asyatik Kavimler dir. Yunanlı göçmenlerin istilası ile M.Ö. 1050 yavaş yavaş kent yaşamı gelişmeye başlar ve M.Ö. 7. yüzyılda Ephesos (Efesus) kenti ortaya çıkar. Ilıman ve verimli iklimi ile insan çeken bölge, M.Ö. 550’li yıllarda Artemision (Artemis Tapınağı) çevresine toplanır; zamanla ticaret ve denizcilik faaliyetleri sonucu Batı Anadolu’nun kalbi olur. Şehir, nehir yataklarının baskısı, alüvyon dolması ve nüfus artışı nedeniyle birkaç kez yer değiştirir. Bugünkü Efes ören yeri, kral İskender’in generallerinden Lysimakhos yönetiminde M.Ö. 300 yıllarda Panayır ve Bülbül Dağı arasındaki vadiye kurulur.

Çukuiçi Höyük

Mermerden yapılmış ilk kent olan Efes, M.S. 2. yüzyıla gelindiğinde 200 bin nüfus ile Anadolu’nun en kalabalık şehridir ve imparator Augustus zamanında Roma’nın Asya bölgesi başkenti olur. 8 kilometrelik alana yayılan Izgara planı ile düzenlenmiş kent, Roma döneminde en parlak günlerini yaşar. Bizans imparatoru Justinyen döneminde (527-565) liman bölgesinin dolması nedeniyle tekrar ilk kurulduğu Ayasuluk Tepesi’ne taşınır. 1330 yılında Efes, Türkler tarafından fetih edilir, Selçuklu Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu zamanında ise, yavaş yavaş önemini, ticari değerini kaybeder ve şehir küçülür. Hatta kent, yıkılmaya yüz tutar ve Osmanlı Dönemi’nde “Viranşehir” diye anılır ve 1923 yılında Selçuk adını alır. 

Efes Antik Kenti

Celsus Kütüphanesi

Efes kalıntılarının en dikkat çekeni Celsus Kütüphanesi dir. Milattan sonra 115-125 yıllarında Ticari Agora’nın yanına inşa edilen yapı, ölen Efes valisi Celsus adına aynı zamanda anıt mezardır. Rivayete göre, yaklaşık 12 bin kitap ile Mısır İskenderiye ve Bergama Kütüphanelerinden sonra Klasik Çağ’ın en büyük üçüncü kütüphanesi dir. 350’li yıllarda Gotların saldırısı, sonrasında deprem ile ön cephesi hariç, Celsus büyük oranda yıkılır. Roma ile Yunan mimarisinin sentezi ön cephe, göz alıcıdır; kolonları arasındaki dört mitolojik kadın heykeli; dört erdemi temsil eder: Bilgelik (sophia), Adil Yargılama (ennoia), İrade (arete) ve Tecrübe (episteme)… Maalesef dört heykel, kazılar sonucu yerlerinden sökülüp Viyana’ya götürülür; yerlerinde kopya yontular vardır bugün.

Celsus Kütüphanesi ve Agora Kapısı

Hadrian Tapınağı

Efes’in önemli yapılarından birisidir Hadrian Tapınağı. P. Quintilus tarafından yaptırılır ve Romalılaştırma adına Efes’e büyük ekonomik ve kültürel katkısı olan imparator Hadrianus’a (117-138) adanır. Korint düzeni ile inşa edilen tapınaktan sadece giriş kısmı, cephe alınlığı ve kutsal oda kalır. Giriş kısmındaki frizlerde şehrin kuruluş efsanesi işlenir; kapı kemerlerinde tanrıça Tyhce ve Medusa Başı yontusu dikkat çekicidir.

Hadrian Tapınağı

Hadrianius Tapınağı'ndaki Efes'in kuruluş efsanes frizi

Efes Artemis Tapınağı

Efes’te Ana Tanrıça inancı ve Artemis kültü hâkimdir. Artemision, M.Ö. 1500’lü yıllardan itibaren kutsal bölge olur Egeliler için, ilk tapınak M.Ö. 8 yüzyılda Tanrıça Kybele adına yapılır; sonrasında değişim geçirerek Artemis kültüne dönüşür benzer içerikle. Yıllar içinde birçok saldırı, felaket hatta yangın götürür tapınak. Rivayete göre, M.Ö. 356’da Herostratos adlı biri, tarihe geçmek için ateşe verir ve arkaik tapınak yok olur. M.Ö. 350’lerde Efes halkı, tanrıçalarına yakışır biçimde kalıcı olması için sadece mermer kullanarak Efes Artemis Tapınağı’nı yeniden inşa eder ve Dünyanın Yedi Harikası’nda biri olur. Artemis Tapınağı, 55x110 metre alan içinde, 18 metre yüksekliğindendir; 127 sütundan oluşur ve Antik çağında sadece mermer kullanılan en büyük anıtsal yapı dır. Halk, Artemis’in Nisan ve Mayıs aylarında yeniden doğaya açıldığına ve bereket dağıttığına inanırdı ve onun adına “Artemission Şenlikleri” düzenlerdi; bu büyük şenliklere, kutsal günlere, çevre şehirlerindeki insanlar da katılırdı. Ana tanrıça inancı, Roma döneminde Hıristiyanlık karşısında zaman içinde zayıflar, hatta baskı görür; sonrasında önemini kaybeder kutsal alan Artemision; bazı kazıları bulguları da müzelere dağıldığı için tapınaktan bir iki yıkıntı mermer sütün kalır.

Efes Artemis Tapınağı'nın bugünü 

Artemision bölgesinden Mezar Anıtı - British Museum

Yedi Uyurlar Mağarası

Efes bölgesinde yer alır Yedi Uyurlar Mağarası. Hıristiyanlık kadar İslamiyet’te de önemli bir yeri vardır anlatının. Romalı Decius zamanında putperestlerin zulmünden kaçan ve Allah’ın birliğine iman eden yedi Hıristiyan genç, Panayır Dağı eteklerinde mağaraya sığınırlar ve uyurlar; yaklaşık iki asır sonra Allah’ın hikmeti ile yeniden dirilirler. Hıristiyanlar bu olayı, yeniden diriliş mucizesi kabul eder ve yedi genç, Aziz ilan edilir. Mağara, Bizans döneminde mezar kilisesi haline getirilir. Birçok Hıristiyan, kıyamet günü Yedi Uyurlar’la birlikte dirilmek için buraya gömülür. 1930’lu yıllarda mağarada çevresinde yapılan kazılarda, 5. ve 6. yüzyıla ait iki kilise katakompları, Yedi Uyurlar’a ithaf edilmiş yazıtlar ve kaya oyma mezarlar bulunur. 

Yedi Uyurlar Mağarası - Efes

Evler, Agora, Mezar, Aşk Evi, Çeşme, Cadde, Kilise, Tiyatro, Camii

Gediz ve Menderes nehirleri arasındaki bereketli topraklarda kurulan Efes’teki teras evler, halkının yaşamını yansıtır. Işığı ve havayı avludan alır evler, duvar resimleri ile süslenmiş, dekoratiftir. İki katlı evlerde, kanal ve temizlik düzeni döneme göre gelişkindir. Giynasyum, Agora ve caddeler ızgara düzeninde birbirine bağlanmış, oldukça işlevseldir. Agora, zanaatkâr ve tüccar dükkânlarının olduğu çarşıdır ve aynı zamanda sosyal hayatın merkezidir geçmişin Ege’sinde. Yamaç Evler, Bülbül Dağı yamaçlarında Efesli zenginlerin ikamet yerleridir. Geniş merdivenler ile caddeye dikey açılan evlerde, mozaik ve fresk süslü mermerler ve duvar resimleri vardır.

Yamaç Evler Duvar Resmi 

Trayan Çeşmesi’nde bulunan çok sayıda tanrı heykeli, bugün Selçuk Müzesi’ndedir. Ayrıca ören yerine ait çok sayıda bulgu, dünyanın değişik müzelerindedir. Aşk Evi, 1. yüzyıla ait hem ilginç, hem de çok olağan bir evdir. Aşk Evi’nin içinde yatak odaları, şarap mahzenleri ve havuz vardır. Duvarlarında genç kız mozaik portreleri olan ev, Efes’in fuhuş, seks ve eğlence merkezi dir. Bizans dönemi hamamların karşısında yer alan “Çifte Kiliseler” adıyla anılan bölge,  431 yılında 3. Ekümenik Konsül’ün toplandığı yerdir. Konsül toplantısı ile, İsa’nın Tanrı’nın oğlu olduğu dogmasını kabul edilir ve buradaki bazilikayı da “Meryem Ana Kilisesi” adını verilir. Tapınak, Meryem Ana’ya adanan ilk kilisedir.  

Meryem Ana Kilisesi

Liman Caddesi (Arkadiane), tiyatrodan limana kadar uzanan mermer döşeli yoldu; imparator Arkadianus’a ithaf edilen caddenin geceleri bile aydınlatıldığı söylenir; aynı zamanda Efes’in tören merkezi idi. 11 metre genişliğinde 350 metre uzunluğundaki caddenin altında limana kadar uzanan kanalizasyon sistemi vardı ve caddenin yan taraflarında dükkânlar sıralıydı; dükkânların altından su kuyuları geçerdi. Mermer Cadde, Artemis Tapınağı’ndan başlayıp; giynasyum, tiyatro, agora ve kütüphanenin çevresinden dolaşarak yine Artemis Tapınağı’da sona eren kutsal yol idi; aynı zamanda şehrin ana caddesi idi. 5. yüzyılda tamamen mermerden yapılan cadde, atlı arabalara ayrılmıştı, ayrıca yayalar için kaldırım vardı.

Mermer, Kuretler, Liman Caddesi 

Roma öncesi, Efes sikkelerinin ön yüzlerinde Efes'in sembolü arı, arka yüzünde ise Artemis'in kutsal geyiği vardır. Ve tabi ki, Mermer Cadde’nin bir ucunda, antik dünyanın en büyük açık hava sahnesi 24 bin kişilik Efes Antik Tiyatro. Milattan önceye dayanan tiyatro, Roma döneminde genişletilir ve 110’lü yıllarda tamamlanır. Havari Paul, Hıristiyanlığı yaymak için Efes Tiyatrosu’nda vaaz vermek ister ama Artemis inancına bağlı Efesliler buna izin vermez. Gladyatör dövüşleri de yapılan alan, döneminin kültür ve gösteri merkezidir ve Efes’in günümüze kalan en büyük yapısıdır. İsa Bey Camii, bölgedeki Selçuklu sanatının izidir. 1375 yılında bitirilen eserde, antik Efes’ten mimarı parçalar, sütunlar kullanılır; süsleme, mozaik ve çinileri ile Anadolu cami mimarisinin öncülüdür.

Efes  Antik Tiyatrosu

İsa Bey Camii, Selçuk

Meryem Ana Evi

İnanışa göre, İsa çarmıhta son nefesini vermeden önce, annesi Meryem Ana’yı en sevdiği havarisi Aziz Yuhanna (John) emanet eder. Sonrasında Yuhanna, Kudüs’teki tehlikeyi görüp Meryem’i de yanına alarak Efes’e gelir. Rivayete göre Meryem Ana, Bülbül Dağı eteklerinde ağaçlarla kaplı bir kulübede ömrünün son günlerini geçirir. Tarihsel gerçekliği zayıf olsa da,  dağdaki kulübe, zaman içinde “Meryem Ana Evi” kabul edilir, hatta ufak bir kiliseye çevrilir. Kutsallık payesi kazanan ev, yıllar içinde Hıristiyanlar için hac yeri, kutsal bölge olur. Böylece Artemis den, Meryem Ana’ya doğru Ana Tanrıça kültü, tarih sahnesinde melezleme içinde değişerek devam eder.

Yuhanna Bazilikası

Yuhanna’dan önce havari Pavlus (St. Paul), İsa’nın öğretisini yaymak için 50-60 yıllarında Efes’e iki kere gelir ve kalır; İncil’deki “Pavlus’tan Efeslilere Mektup” şehre çağrıdır ama Artemis’e bağlı Efes halkı, Pavlus’un müjdesine tepki gösterir. Sonrasında İsa’nın havarisi Aziz Yuhanna şehre gelir.

“Başlangıçta Söz vardı. Söz, Tanrı’yla birlikteydi ve Söz Tanrı’ydı. Başlangıçta O, Tanrı’yla birlikteydi. Her şey, O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey, O’nsuz olmadı” diye başlayan Yuhanna İncili’ni 90-110 yıllarında Efes’te yazar ve burada ölür Yuhanna. Ayasülük Tepesi’nin güney yamacındaki mütevazı mezarı, 5. yüzyılda Bizans İmparatoru Justinyen’in emriyle, Yuhanna (Aziz John) Bazilikası olur.

Yuhanna (Aziz John) Bazilikası

Ateş ve Efes’in Düzeni

Prytaneion, Efes’in önemli mekanıydı ve sağ tarafında Hestia Sunağı vardı. Sunakta devamlı ateş yanardı; hem politik, hem de dini önemli vardı Belediye Sarayı Prytaneion’un. Ocak tanrıçası Hestia adına yapılmış sunakta, Hestia Bakireleri adı verilen kadınlar, 24 saat hiç durmadan ateş yakardı. Efesliler için Ateş, kutsal idi. Logos’un dünyaya nizam verdiğini söyleyen Filozof Herakletios, Efesli idi; “Her şey akar” (panta rei) deyişi ile ünlü Ephesoslu bilge, varlığı başlatan ve devam ettiren ilk maddenin ateş olduğunu söylemişti; bazı parçaları günümüzü ulaşan “Tabiat” adlı eserini buraya yazmış ve Efes’e adamıştı. “Bağlanışlar; bütünler ve bütün olmayanlar, bir arada duran ve ayrı duran, birlikte söylenen ve ayrı söylenen. Her şeyden Bir, Bir’den her şey” (Herakleitos) Ateşin sönmesi, logos’un çözülmesi ve kaos anlamına geliyordu; şehrin bekası için hep yanmalıydı Efes’te.  

Bugün, Efes Arkeoloji Müzesi’nde, Erken Tunç Çağı'ndan Osmanlılara kadar kesintisiz devam eden yaşama ait yaklaşık 80 bin bulgu sergilenir. Artemision’dan parçalar, Efes Artemis’in iki heykeli, Belevi Mezar Anıtı, arkaik vazolar, heykeller, küçük kilden yapılmış idoller ve sikkeler bunlardan bazılarıdır. Birkaç salondan oluşan müze, her yıl keşfedilen kazı buluntuları ile genişlemektedir.

Efes Şehri Kalıntıları