Efes Artemis Tapınağı (Artemision)

Arkaik Artemision

Efes (Ephesos) antik şehrine (Selçuk, İzmir) ait erken buluntular, M.Ö. 1500’den itibaren bölgede yerleşim olduğunu gösterir. Efes’teki kült merkezinin A, B, C olmak üzere üç evresi vardır. A evresindeki ilk yapı sunaktır; Tanrıça Kybele adına M.Ö. 8. yüzyılda yapılır. Sunak (Altar) daha sonra mabede dönüşür, sütunları ahşap, duvarları kireç taşındandır; asırlar boyunca yıkım ve yeniden inşa görür. Konar-göçer kavimlerin işgalleri sonrası bölgedeki yerleşim harap olur; sonrasında hâkimiyeti ele geçiren Lydialılar şehri, M.Ö. 6. yüzyılda kült merkezi çevresine taşır. (Efes Antik Şehri hakkında bir başka yazı)

Efes Artemis Tapınağı rekonstrüksiyonunu

M.Ö. 570-550’li yıllarda arkaik Artemis Tapınağı’nın (Artemision) yapımına başlanır, bu tapınağın B evresidir. Maalesef, Artemision’un geçmişi hakkında yazılı tek kaynak, Plinius’un “Doğa Tarihi” (Naturalis Historia) adlı kitabıdır; Helen ve Roma dönemine ait bir çok kitabı içeren eser, ilk ansiklopedidir aynı zamanda. Ege havzasını gezen ve İyonlulara güzelleme yapan birisinin kaleminden çıkacak gerçeklik, tabi ki şaibelidir. Yerleşim özelliğinden dolayı, Kybele kutsalının batı tarafındaki bataklık alan üzerine oturtulur tapınak; Samoslu ve Giritli üç mimar görev alır. Arkaik Artemision 55x115 metredir, 127 sütunludur; Dipteros planı uygulanır, tapınak iki sütün sırasıyla çevrilir; böylece geniş görünüm kazanır. Lidya Kralı Kroisos (Krezüs), tapınağa 36 tane kabartmalı sütun (columnae caelatae) hediye eder. Arkaik mabedin çatısının ahşap olduğu düşünülür; Cella uzundur, Pronaos derindir; sütunlar U biçiminde cellayı çevreler. Kabartmalı sütunlardan biri günümüze kalır, üzerinde “Kral Kroisos sunmuştur” yazılıdır; sütün Lidya kralının katkısını doğrular gibidir. M.Ö. 356'da Herostratos adında bir deli, tarihe geçmek için tapınağın ahşap bölümünü ateşe verir.

Artemision'dan altın sunak ve madeni paralar

Efes Artemis Tapınağı kalıntıları, British Museum

Efes Artemis Tapınağı

Arkaik dönem Efes Halkı, Attika dünyasında Amazonlar olarak bilinen, yüksek olasılıkla Asyatik, İskit kökenli kavimler idi. Şehir halkı, tapınağı aynı planla ve daha görkemli biçimde M.Ö. 334-250 yılları arasında uzunca bir sürede yeniden inşa eder; şehre gelen kral İskender, kült yerinde sunak verir ve adının verilmesi şartı ile restorasyona yardım etmek ister; fakat Tanrıçalarına bağlı Efesliler, kendi olanaklarıyla inşayı sürdürmeye karar verirler. Helenistik dönem Efes Artemis Tapınağı, Ön Asya’nın en büyük tapınağıdır ve tamamen mermerden inşa edilmiş ilk tapınaktır. C evresindeki tapınak, 55x115 metre ölçüsünde ve 18 metre yüksekliğindedir. Tapınak 127 sütunludur; zeminin bataklık olmasından dolayı, 13 basamaklı podyum üzerine kurulur; Batı yönünden merdivenli girişi, opisthodomos bölümü, Semerdam çatısı vardır. 40 ile 48 arası yivi olan sütunlar, daha dolgun ve basıktır; eski tapınaktaki kabartmalı sütunlar buraya taşınır. İçinin ve çevresinin yarışmalarla seçilmiş heykellerle, tablolarla, altın ve gümüşle bezenmiş kolonlarla dolu olduğunu yazar Plinius. Artemis kültü, Cella bölümünde yer alır; altın ve mücevher adakların saklandığı hazine odası vardır.

Şehre ait sikkeler, Plinius’un yazdıkları ve kazı verilerinin senteziyle tapınağın rekonstrüksiyonunu çizilmiştir. 19. yüzyıl sonu önemli kazı bulguları yurtdışına kaçırılır; birçoğu British Museum’dadır. Sonraki dönem kazı buluntuları,  İzmir ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndedir. Artemision’un sunak alanı, at nalı biçimindedir; kabartma ve yontularla süslüdür; bugün Viyana Müzesi’nde bulunan Amazon Kabartmaları (Parthian Monument), sunağa aittir. Kazılarda, insanların sunu olarak tapınağa bıraktığı altın ve fildişi yontu, bilezik ve küpeler bulunur; bazıları İran ve Hindistan’dan gelmiştir, Artemision antik dünyanın Hac bölgesidir paganlar için. Efes halkı için tanrıça Artemis (Roma’da Diana adını alır), Attika dünyasındaki Apollon’un kardeşi Bakire Avcı’dan farklıdır; kökeni Doğu pagan dünyasıdır, tıpkı Dionysos gibi. Dünyanın yedi harikasını yazan Attikalı Antipader şöyle der tapınak için: “Artemis'in bulutlar üzerine kurulmuş evini gördüğümde, diğer tüm harikalar parlaklıklarını kaybetti ve dedim ki "İşte! Olimpus'un dışında, Güneş, hiç bu kadar büyük bir şeye bakmadı.” Tabi,  Efes’in kozmik gücünü, Olimpus tanrılarına katmaya çalışan aklın yorumudur bu.

Artemis Sunağı'nda Amazon Kabartmaları (Partihan Mountament)

Efes’in Artemis’i (Efesya), Frigler’de Kybele adıyla anılan Anadolu’nun Bereket ve Toprak Tanrıçası kültünün izidir, devamıdır. (Anadolu’da Ana Tanrıça Kültü üzerine bir başka yazı) Yaşamı, bereketi ve hatta ölümü muştular Efes'in Hanımı. Nisan ve Mayıs aylarında yeniden doğan ve doğaya bereket veren tanrıça adına “Artemision Şenlikleri” yapılır Efes’te. Ege havzasındaki diğer insanlar da katılır şenliklere; Roma dönemine kadar coşkuyla devam eder Tanrıça’ya şükran kutlamaları. Sonrasında, Roma yönetiminin eko-politik etkisi ve Hıristiyanlığı yaymaya çalışması; Hz. İsa’nın havarisi Yuhanna’nın Efes’te yaşaması ve Yuhanna İncili’ni burada yazması; rivayete göre Kudüs’ten kaçan Meryem Ana’nın son yıllarını bölgede bir dağ evinde inzivada geçirmesi, M.S. 1. yüzyılda Aziz Paul’un Efes’e gelerek İncil’in müjdesini tebliğ etmesi ve benzeri sebeplerle pagan inançtan Hıristiyanlığa evrilir kutsal alan Artemision. Efes halkı, Efes’in Hanımı Artemis’e o kadar bağlıdır ki; pagan inançları, Roma yönetimi tarafından yasaklığında ona gizlice ibadet eder, yeraltına çekilirler. Efesliler, Artemis’in birçok özelliğini; kurtarıcı, lütufkâr, ışık saçan beyaz yüzünü Meryem Ana’ya aktarırlar.

Güzel Artemis Heykeli

1956 yılındaki Efes kazılarında (Prytaneion önünde) Artemis’in iki önemli yontusu, Güzel Artemis ve Büyük Artemis heykeli, bulunur. Güzel Artemis heykeli, M.Ö. 1. Yüzyıl Roma dönemine aittir; Doğu’nun izleri taşır; iki heykel de bugün Selçuk Müzesi’ndedir tüm ihtişamıyla. Büyük Artemis’in başı üzerinde 3 katlı kule tapınak vardır, bu Artemis’in Ephesus şehrinin koruyucusu olduğunu imler. Tanrıçanın ensesi, dolunay görünümlü diskle çevrilidir; Artemis, bozulmamış aydır; alnındaki hilal, ay tanrıçası olduğunu gösterir. Güzel Artemis’in (Artemis Ephesia) boyunun iki yanında beşer tane kartal başlı aslan (grifon) vardır. Tanrıçanın gerdanlığı; burçları, hâkimi olduğu güneş-ay-gezegenler döngüsü kozmolojiyi yansıtır. Gerdanlığın altında sıra halinde, 40 civarı memesi görülür. Artemis’in çok memeliliğine, Polymastos denir; memeler, onun bereketini, ihsanını imler. Kat kat eteği, dörtgen plakalara ayrılır, her dörtgenin içinde boğa, aslan, keçi, sfenks, grifon ve arı vardır. Hayvanlar, Artemis’in doğa ve kozmik enerji üzerindeki egemenliğini yansıtır ve Anadolu bereket kültüne özgüdür. Kaynaklar, Artemision kültünün doğa-toprak döngüsüne uygun olarak ahşaptan yapıldığı yazar. Büyük ve Güzel Artemis heykellerinin, tapınağın merkezindeki ana kült olma ihtimali vardır. Bazı yorumcular, memelerin Semitik kökenli Baal kurban ritüelline benzer şekilde Boğa testisleri olduğunu iddia eder. 

Büyük ve Güzel Artemis heykeli, detay

Astemision’un Bugünü

M.S. 262'de Efes’e saldıran Gotlar, Artemision’u harabeye çevirir; bir asır sonra Roma İmparatoru Constantine şehri yeniden düzenletir ama Hıristiyanlığı kabul ettiği için tapınağı restore ettirmez. Ticaret şehri Efes, zaman içinde ırmağın taşıdığı alüvyon sebebiyle liman özelliğini ve ekonomik önemini kaybeder; 400’lü yıllarda Artemision yıkıntıya dönüşür. Roma, Bizans ve Osmanlı döneminde sunak ve tapınak kalıntıları; antik tiyatro, bazilika ve İsa Bey Camii inşasında kullanılır; yavaş yavaş yok olur Artemision. Efes halkı, zaman içinde bölgeyi terk eder ve viraneleşir şehir. Dünyanın Yedi Harikasından biridir Efes Artemis Tapınağı ama bugün Selçuk’taki ören yerinde, leyleklerin yuva kurduğu bir iki sütun kalır sadece. 

Şimdilerde, Efes Artemis Tapınağı

Efes Antik Şehri: Tarihi, Bulguları, Kalıntıları

Bugün İzmir’in Selçuk ilçesinde bulunan Efes, antik çağda Ege’nin en önemli liman şehridir. Bölgede yapılan ören, höyük kazıları sonucu göstermektedir ki, Efes bölgesindeki insan yerleşimi, M.Ö. 6000 yıllarına dayanır. Çukuriçi Höyük bulguları ışığında, Ayasuluk Tepesi çevresinde ilk yerleşenler, Asyatik Kavimler dir. Yunanlı göçmenlerin istilası ile M.Ö. 1050 yavaş yavaş kent yaşamı gelişmeye başlar ve M.Ö. 7. yüzyılda Ephesos (Efesus) kenti ortaya çıkar. Ilıman ve verimli iklimi ile insan çeken bölge, M.Ö. 550’li yıllarda Artemision (Artemis Tapınağı) çevresine toplanır; zamanla ticaret ve denizcilik faaliyetleri sonucu Batı Anadolu’nun kalbi olur. Şehir, nehir yataklarının baskısı, alüvyon dolması ve nüfus artışı nedeniyle birkaç kez yer değiştirir. Bugünkü Efes ören yeri, kral İskender’in generallerinden Lysimakhos yönetiminde M.Ö. 300 yıllarda Panayır ve Bülbül Dağı arasındaki vadiye kurulur.

Çukuiçi Höyük

Mermerden yapılmış ilk kent olan Efes, M.S. 2. yüzyıla gelindiğinde 200 bin nüfus ile Anadolu’nun en kalabalık şehridir ve imparator Augustus zamanında Roma’nın Asya bölgesi başkenti olur. 8 kilometrelik alana yayılan Izgara planı ile düzenlenmiş kent, Roma döneminde en parlak günlerini yaşar. Bizans imparatoru Justinyen döneminde (527-565) liman bölgesinin dolması nedeniyle tekrar ilk kurulduğu Ayasuluk Tepesi’ne taşınır. 1330 yılında Efes, Türkler tarafından fetih edilir, Selçuklu Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu zamanında ise, yavaş yavaş önemini, ticari değerini kaybeder ve şehir küçülür. Hatta kent, yıkılmaya yüz tutar ve Osmanlı Dönemi’nde “Viranşehir” diye anılır ve 1923 yılında Selçuk adını alır. 

Efes Antik Kenti

Celsus Kütüphanesi

Efes kalıntılarının en dikkat çekeni Celsus Kütüphanesi dir. Milattan sonra 115-125 yıllarında Ticari Agora’nın yanına inşa edilen yapı, ölen Efes valisi Celsus adına aynı zamanda anıt mezardır. Rivayete göre, yaklaşık 12 bin kitap ile Mısır İskenderiye ve Bergama Kütüphanelerinden sonra Klasik Çağ’ın en büyük üçüncü kütüphanesi dir. 350’li yıllarda Gotların saldırısı, sonrasında deprem ile ön cephesi hariç, Celsus büyük oranda yıkılır. Roma ile Yunan mimarisinin sentezi ön cephe, göz alıcıdır; kolonları arasındaki dört mitolojik kadın heykeli; dört erdemi temsil eder: Bilgelik (sophia), Adil Yargılama (ennoia), İrade (arete) ve Tecrübe (episteme)… Maalesef dört heykel, kazılar sonucu yerlerinden sökülüp Viyana’ya götürülür; yerlerinde kopya yontular vardır bugün.

Celsus Kütüphanesi ve Agora Kapısı

Hadrian Tapınağı

Efes’in önemli yapılarından birisidir Hadrian Tapınağı. P. Quintilus tarafından yaptırılır ve Romalılaştırma adına Efes’e büyük ekonomik ve kültürel katkısı olan imparator Hadrianus’a (117-138) adanır. Korint düzeni ile inşa edilen tapınaktan sadece giriş kısmı, cephe alınlığı ve kutsal oda kalır. Giriş kısmındaki frizlerde şehrin kuruluş efsanesi işlenir; kapı kemerlerinde tanrıça Tyhce ve Medusa Başı yontusu dikkat çekicidir.

Hadrian Tapınağı

Hadrianius Tapınağı'ndaki Efes'in kuruluş efsanes frizi

Efes Artemis Tapınağı

Efes’te Ana Tanrıça inancı ve Artemis kültü hâkimdir. Artemision, M.Ö. 1500’lü yıllardan itibaren kutsal bölge olur Egeliler için, ilk tapınak M.Ö. 8 yüzyılda Tanrıça Kybele adına yapılır; sonrasında değişim geçirerek Artemis kültüne dönüşür benzer içerikle. Yıllar içinde birçok saldırı, felaket hatta yangın götürür tapınak. Rivayete göre, M.Ö. 356’da Herostratos adlı biri, tarihe geçmek için ateşe verir ve arkaik tapınak yok olur. M.Ö. 350’lerde Efes halkı, tanrıçalarına yakışır biçimde kalıcı olması için sadece mermer kullanarak Efes Artemis Tapınağı’nı yeniden inşa eder ve Dünyanın Yedi Harikası’nda biri olur. Artemis Tapınağı, 55x110 metre alan içinde, 18 metre yüksekliğindendir; 127 sütundan oluşur ve Antik çağında sadece mermer kullanılan en büyük anıtsal yapı dır. Halk, Artemis’in Nisan ve Mayıs aylarında yeniden doğaya açıldığına ve bereket dağıttığına inanırdı ve onun adına “Artemission Şenlikleri” düzenlerdi; bu büyük şenliklere, kutsal günlere, çevre şehirlerindeki insanlar da katılırdı. Ana tanrıça inancı, Roma döneminde Hıristiyanlık karşısında zaman içinde zayıflar, hatta baskı görür; sonrasında önemini kaybeder kutsal alan Artemision; bazı kazıları bulguları da müzelere dağıldığı için tapınaktan bir iki yıkıntı mermer sütün kalır.

Efes Artemis Tapınağı'nın bugünü 

Artemision bölgesinden Mezar Anıtı - British Museum

Yedi Uyurlar Mağarası

Efes bölgesinde yer alır Yedi Uyurlar Mağarası. Hıristiyanlık kadar İslamiyet’te de önemli bir yeri vardır anlatının. Romalı Decius zamanında putperestlerin zulmünden kaçan ve Allah’ın birliğine iman eden yedi Hıristiyan genç, Panayır Dağı eteklerinde mağaraya sığınırlar ve uyurlar; yaklaşık iki asır sonra Allah’ın hikmeti ile yeniden dirilirler. Hıristiyanlar bu olayı, yeniden diriliş mucizesi kabul eder ve yedi genç, Aziz ilan edilir. Mağara, Bizans döneminde mezar kilisesi haline getirilir. Birçok Hıristiyan, kıyamet günü Yedi Uyurlar’la birlikte dirilmek için buraya gömülür. 1930’lu yıllarda mağarada çevresinde yapılan kazılarda, 5. ve 6. yüzyıla ait iki kilise katakompları, Yedi Uyurlar’a ithaf edilmiş yazıtlar ve kaya oyma mezarlar bulunur. 

Yedi Uyurlar Mağarası - Efes

Evler, Agora, Mezar, Aşk Evi, Çeşme, Cadde, Kilise, Tiyatro, Camii

Gediz ve Menderes nehirleri arasındaki bereketli topraklarda kurulan Efes’teki teras evler, halkının yaşamını yansıtır. Işığı ve havayı avludan alır evler, duvar resimleri ile süslenmiş, dekoratiftir. İki katlı evlerde, kanal ve temizlik düzeni döneme göre gelişkindir. Giynasyum, Agora ve caddeler ızgara düzeninde birbirine bağlanmış, oldukça işlevseldir. Agora, zanaatkâr ve tüccar dükkânlarının olduğu çarşıdır ve aynı zamanda sosyal hayatın merkezidir geçmişin Ege’sinde. Yamaç Evler, Bülbül Dağı yamaçlarında Efesli zenginlerin ikamet yerleridir. Geniş merdivenler ile caddeye dikey açılan evlerde, mozaik ve fresk süslü mermerler ve duvar resimleri vardır.

Yamaç Evler Duvar Resmi 

Trayan Çeşmesi’nde bulunan çok sayıda tanrı heykeli, bugün Selçuk Müzesi’ndedir. Ayrıca ören yerine ait çok sayıda bulgu, dünyanın değişik müzelerindedir. Aşk Evi, 1. yüzyıla ait hem ilginç, hem de çok olağan bir evdir. Aşk Evi’nin içinde yatak odaları, şarap mahzenleri ve havuz vardır. Duvarlarında genç kız mozaik portreleri olan ev, Efes’in fuhuş, seks ve eğlence merkezi dir. Bizans dönemi hamamların karşısında yer alan “Çifte Kiliseler” adıyla anılan bölge,  431 yılında 3. Ekümenik Konsül’ün toplandığı yerdir. Konsül toplantısı ile, İsa’nın Tanrı’nın oğlu olduğu dogmasını kabul edilir ve buradaki bazilikayı da “Meryem Ana Kilisesi” adını verilir. Tapınak, Meryem Ana’ya adanan ilk kilisedir.  

Meryem Ana Kilisesi

Liman Caddesi (Arkadiane), tiyatrodan limana kadar uzanan mermer döşeli yoldu; imparator Arkadianus’a ithaf edilen caddenin geceleri bile aydınlatıldığı söylenir; aynı zamanda Efes’in tören merkezi idi. 11 metre genişliğinde 350 metre uzunluğundaki caddenin altında limana kadar uzanan kanalizasyon sistemi vardı ve caddenin yan taraflarında dükkânlar sıralıydı; dükkânların altından su kuyuları geçerdi. Mermer Cadde, Artemis Tapınağı’ndan başlayıp; giynasyum, tiyatro, agora ve kütüphanenin çevresinden dolaşarak yine Artemis Tapınağı’da sona eren kutsal yol idi; aynı zamanda şehrin ana caddesi idi. 5. yüzyılda tamamen mermerden yapılan cadde, atlı arabalara ayrılmıştı, ayrıca yayalar için kaldırım vardı.

Mermer, Kuretler, Liman Caddesi 

Roma öncesi, Efes sikkelerinin ön yüzlerinde Efes'in sembolü arı, arka yüzünde ise Artemis'in kutsal geyiği vardır. Ve tabi ki, Mermer Cadde’nin bir ucunda, antik dünyanın en büyük açık hava sahnesi 24 bin kişilik Efes Antik Tiyatro. Milattan önceye dayanan tiyatro, Roma döneminde genişletilir ve 110’lü yıllarda tamamlanır. Havari Paul, Hıristiyanlığı yaymak için Efes Tiyatrosu’nda vaaz vermek ister ama Artemis inancına bağlı Efesliler buna izin vermez. Gladyatör dövüşleri de yapılan alan, döneminin kültür ve gösteri merkezidir ve Efes’in günümüze kalan en büyük yapısıdır. İsa Bey Camii, bölgedeki Selçuklu sanatının izidir. 1375 yılında bitirilen eserde, antik Efes’ten mimarı parçalar, sütunlar kullanılır; süsleme, mozaik ve çinileri ile Anadolu cami mimarisinin öncülüdür.

Efes  Antik Tiyatrosu

İsa Bey Camii, Selçuk

Meryem Ana Evi

İnanışa göre, İsa çarmıhta son nefesini vermeden önce, annesi Meryem Ana’yı en sevdiği havarisi Aziz Yuhanna (John) emanet eder. Sonrasında Yuhanna, Kudüs’teki tehlikeyi görüp Meryem’i de yanına alarak Efes’e gelir. Rivayete göre Meryem Ana, Bülbül Dağı eteklerinde ağaçlarla kaplı bir kulübede ömrünün son günlerini geçirir. Tarihsel gerçekliği zayıf olsa da,  dağdaki kulübe, zaman içinde “Meryem Ana Evi” kabul edilir, hatta ufak bir kiliseye çevrilir. Kutsallık payesi kazanan ev, yıllar içinde Hıristiyanlar için hac yeri, kutsal bölge olur. Böylece Artemis den, Meryem Ana’ya doğru Ana Tanrıça kültü, tarih sahnesinde melezleme içinde değişerek devam eder.

Yuhanna Bazilikası

Yuhanna’dan önce havari Pavlus (St. Paul), İsa’nın öğretisini yaymak için 50-60 yıllarında Efes’e iki kere gelir ve kalır; İncil’deki “Pavlus’tan Efeslilere Mektup” şehre çağrıdır ama Artemis’e bağlı Efes halkı, Pavlus’un müjdesine tepki gösterir. Sonrasında İsa’nın havarisi Aziz Yuhanna şehre gelir.

“Başlangıçta Söz vardı. Söz, Tanrı’yla birlikteydi ve Söz Tanrı’ydı. Başlangıçta O, Tanrı’yla birlikteydi. Her şey, O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey, O’nsuz olmadı” diye başlayan Yuhanna İncili’ni 90-110 yıllarında Efes’te yazar ve burada ölür Yuhanna. Ayasülük Tepesi’nin güney yamacındaki mütevazı mezarı, 5. yüzyılda Bizans İmparatoru Justinyen’in emriyle, Yuhanna (Aziz John) Bazilikası olur.

Yuhanna (Aziz John) Bazilikası

Ateş ve Efes’in Düzeni

Prytaneion, Efes’in önemli mekanıydı ve sağ tarafında Hestia Sunağı vardı. Sunakta devamlı ateş yanardı; hem politik, hem de dini önemli vardı Belediye Sarayı Prytaneion’un. Ocak tanrıçası Hestia adına yapılmış sunakta, Hestia Bakireleri adı verilen kadınlar, 24 saat hiç durmadan ateş yakardı. Efesliler için Ateş, kutsal idi. Logos’un dünyaya nizam verdiğini söyleyen Filozof Herakletios, Efesli idi; “Her şey akar” (panta rei) deyişi ile ünlü Ephesoslu bilge, varlığı başlatan ve devam ettiren ilk maddenin ateş olduğunu söylemişti; bazı parçaları günümüzü ulaşan “Tabiat” adlı eserini buraya yazmış ve Efes’e adamıştı. “Bağlanışlar; bütünler ve bütün olmayanlar, bir arada duran ve ayrı duran, birlikte söylenen ve ayrı söylenen. Her şeyden Bir, Bir’den her şey” (Herakleitos) Ateşin sönmesi, logos’un çözülmesi ve kaos anlamına geliyordu; şehrin bekası için hep yanmalıydı Efes’te.  

Bugün, Efes Arkeoloji Müzesi’nde, Erken Tunç Çağı'ndan Osmanlılara kadar kesintisiz devam eden yaşama ait yaklaşık 80 bin bulgu sergilenir. Artemision’dan parçalar, Efes Artemis’in iki heykeli, Belevi Mezar Anıtı, arkaik vazolar, heykeller, küçük kilden yapılmış idoller ve sikkeler bunlardan bazılarıdır. Birkaç salondan oluşan müze, her yıl keşfedilen kazı buluntuları ile genişlemektedir.

Efes Şehri Kalıntıları