Efes Artemis Tapınağı (Artemision)

Arkaik Artemision

Efes (Ephesos) antik şehrine (Selçuk, İzmir) ait erken buluntular, M.Ö. 1500’den itibaren bölgede yerleşim olduğunu gösterir. Efes’teki kült merkezinin A, B, C olmak üzere üç evresi vardır. A evresindeki ilk yapı sunaktır; Tanrıça Kybele adına M.Ö. 8. yüzyılda yapılır. Sunak (Altar) daha sonra mabede dönüşür, sütunları ahşap, duvarları kireç taşındandır; asırlar boyunca yıkım ve yeniden inşa görür. Konar-göçer kavimlerin işgalleri sonrası bölgedeki yerleşim harap olur; sonrasında hâkimiyeti ele geçiren Lydialılar şehri, M.Ö. 6. yüzyılda kült merkezi çevresine taşır. (Efes Antik Şehri hakkında bir başka yazı)

Efes Artemis Tapınağı rekonstrüksiyonunu

M.Ö. 570-550’li yıllarda arkaik Artemis Tapınağı’nın (Artemision) yapımına başlanır, bu tapınağın B evresidir. Maalesef, Artemision’un geçmişi hakkında yazılı tek kaynak, Plinius’un “Doğa Tarihi” (Naturalis Historia) adlı kitabıdır; Helen ve Roma dönemine ait bir çok kitabı içeren eser, ilk ansiklopedidir aynı zamanda. Ege havzasını gezen ve İyonlulara güzelleme yapan birisinin kaleminden çıkacak gerçeklik, tabi ki şaibelidir. Yerleşim özelliğinden dolayı, Kybele kutsalının batı tarafındaki bataklık alan üzerine oturtulur tapınak; Samoslu ve Giritli üç mimar görev alır. Arkaik Artemision 55x115 metredir, 127 sütunludur; Dipteros planı uygulanır, tapınak iki sütün sırasıyla çevrilir; böylece geniş görünüm kazanır. Lidya Kralı Kroisos (Krezüs), tapınağa 36 tane kabartmalı sütun (columnae caelatae) hediye eder. Arkaik mabedin çatısının ahşap olduğu düşünülür; Cella uzundur, Pronaos derindir; sütunlar U biçiminde cellayı çevreler. Kabartmalı sütunlardan biri günümüze kalır, üzerinde “Kral Kroisos sunmuştur” yazılıdır; sütün Lidya kralının katkısını doğrular gibidir. M.Ö. 356'da Herostratos adında bir deli, tarihe geçmek için tapınağın ahşap bölümünü ateşe verir.

Artemision'dan altın sunak ve madeni paralar

Efes Artemis Tapınağı kalıntıları, British Museum

Efes Artemis Tapınağı

Arkaik dönem Efes Halkı, Attika dünyasında Amazonlar olarak bilinen, yüksek olasılıkla Asyatik, İskit kökenli kavimler idi. Şehir halkı, tapınağı aynı planla ve daha görkemli biçimde M.Ö. 334-250 yılları arasında uzunca bir sürede yeniden inşa eder; şehre gelen kral İskender, kült yerinde sunak verir ve adının verilmesi şartı ile restorasyona yardım etmek ister; fakat Tanrıçalarına bağlı Efesliler, kendi olanaklarıyla inşayı sürdürmeye karar verirler. Helenistik dönem Efes Artemis Tapınağı, Ön Asya’nın en büyük tapınağıdır ve tamamen mermerden inşa edilmiş ilk tapınaktır. C evresindeki tapınak, 55x115 metre ölçüsünde ve 18 metre yüksekliğindedir. Tapınak 127 sütunludur; zeminin bataklık olmasından dolayı, 13 basamaklı podyum üzerine kurulur; Batı yönünden merdivenli girişi, opisthodomos bölümü, Semerdam çatısı vardır. 40 ile 48 arası yivi olan sütunlar, daha dolgun ve basıktır; eski tapınaktaki kabartmalı sütunlar buraya taşınır. İçinin ve çevresinin yarışmalarla seçilmiş heykellerle, tablolarla, altın ve gümüşle bezenmiş kolonlarla dolu olduğunu yazar Plinius. Artemis kültü, Cella bölümünde yer alır; altın ve mücevher adakların saklandığı hazine odası vardır.

Şehre ait sikkeler, Plinius’un yazdıkları ve kazı verilerinin senteziyle tapınağın rekonstrüksiyonunu çizilmiştir. 19. yüzyıl sonu önemli kazı bulguları yurtdışına kaçırılır; birçoğu British Museum’dadır. Sonraki dönem kazı buluntuları,  İzmir ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndedir. Artemision’un sunak alanı, at nalı biçimindedir; kabartma ve yontularla süslüdür; bugün Viyana Müzesi’nde bulunan Amazon Kabartmaları (Parthian Monument), sunağa aittir. Kazılarda, insanların sunu olarak tapınağa bıraktığı altın ve fildişi yontu, bilezik ve küpeler bulunur; bazıları İran ve Hindistan’dan gelmiştir, Artemision antik dünyanın Hac bölgesidir paganlar için. Efes halkı için tanrıça Artemis (Roma’da Diana adını alır), Attika dünyasındaki Apollon’un kardeşi Bakire Avcı’dan farklıdır; kökeni Doğu pagan dünyasıdır, tıpkı Dionysos gibi. Dünyanın yedi harikasını yazan Attikalı Antipader şöyle der tapınak için: “Artemis'in bulutlar üzerine kurulmuş evini gördüğümde, diğer tüm harikalar parlaklıklarını kaybetti ve dedim ki "İşte! Olimpus'un dışında, Güneş, hiç bu kadar büyük bir şeye bakmadı.” Tabi,  Efes’in kozmik gücünü, Olimpus tanrılarına katmaya çalışan aklın yorumudur bu.

Artemis Sunağı'nda Amazon Kabartmaları (Partihan Mountament)

Efes’in Artemis’i (Efesya), Frigler’de Kybele adıyla anılan Anadolu’nun Bereket ve Toprak Tanrıçası kültünün izidir, devamıdır. (Anadolu’da Ana Tanrıça Kültü üzerine bir başka yazı) Yaşamı, bereketi ve hatta ölümü muştular Efes'in Hanımı. Nisan ve Mayıs aylarında yeniden doğan ve doğaya bereket veren tanrıça adına “Artemision Şenlikleri” yapılır Efes’te. Ege havzasındaki diğer insanlar da katılır şenliklere; Roma dönemine kadar coşkuyla devam eder Tanrıça’ya şükran kutlamaları. Sonrasında, Roma yönetiminin eko-politik etkisi ve Hıristiyanlığı yaymaya çalışması; Hz. İsa’nın havarisi Yuhanna’nın Efes’te yaşaması ve Yuhanna İncili’ni burada yazması; rivayete göre Kudüs’ten kaçan Meryem Ana’nın son yıllarını bölgede bir dağ evinde inzivada geçirmesi, M.S. 1. yüzyılda Aziz Paul’un Efes’e gelerek İncil’in müjdesini tebliğ etmesi ve benzeri sebeplerle pagan inançtan Hıristiyanlığa evrilir kutsal alan Artemision. Efes halkı, Efes’in Hanımı Artemis’e o kadar bağlıdır ki; pagan inançları, Roma yönetimi tarafından yasaklığında ona gizlice ibadet eder, yeraltına çekilirler. Efesliler, Artemis’in birçok özelliğini; kurtarıcı, lütufkâr, ışık saçan beyaz yüzünü Meryem Ana’ya aktarırlar.

Güzel Artemis Heykeli

1956 yılındaki Efes kazılarında (Prytaneion önünde) Artemis’in iki önemli yontusu, Güzel Artemis ve Büyük Artemis heykeli, bulunur. Güzel Artemis heykeli, M.Ö. 1. Yüzyıl Roma dönemine aittir; Doğu’nun izleri taşır; iki heykel de bugün Selçuk Müzesi’ndedir tüm ihtişamıyla. Büyük Artemis’in başı üzerinde 3 katlı kule tapınak vardır, bu Artemis’in Ephesus şehrinin koruyucusu olduğunu imler. Tanrıçanın ensesi, dolunay görünümlü diskle çevrilidir; Artemis, bozulmamış aydır; alnındaki hilal, ay tanrıçası olduğunu gösterir. Güzel Artemis’in (Artemis Ephesia) boyunun iki yanında beşer tane kartal başlı aslan (grifon) vardır. Tanrıçanın gerdanlığı; burçları, hâkimi olduğu güneş-ay-gezegenler döngüsü kozmolojiyi yansıtır. Gerdanlığın altında sıra halinde, 40 civarı memesi görülür. Artemis’in çok memeliliğine, Polymastos denir; memeler, onun bereketini, ihsanını imler. Kat kat eteği, dörtgen plakalara ayrılır, her dörtgenin içinde boğa, aslan, keçi, sfenks, grifon ve arı vardır. Hayvanlar, Artemis’in doğa ve kozmik enerji üzerindeki egemenliğini yansıtır ve Anadolu bereket kültüne özgüdür. Kaynaklar, Artemision kültünün doğa-toprak döngüsüne uygun olarak ahşaptan yapıldığı yazar. Büyük ve Güzel Artemis heykellerinin, tapınağın merkezindeki ana kült olma ihtimali vardır. Bazı yorumcular, memelerin Semitik kökenli Baal kurban ritüelline benzer şekilde Boğa testisleri olduğunu iddia eder. 

Büyük ve Güzel Artemis heykeli, detay

Astemision’un Bugünü

M.S. 262'de Efes’e saldıran Gotlar, Artemision’u harabeye çevirir; bir asır sonra Roma İmparatoru Constantine şehri yeniden düzenletir ama Hıristiyanlığı kabul ettiği için tapınağı restore ettirmez. Ticaret şehri Efes, zaman içinde ırmağın taşıdığı alüvyon sebebiyle liman özelliğini ve ekonomik önemini kaybeder; 400’lü yıllarda Artemision yıkıntıya dönüşür. Roma, Bizans ve Osmanlı döneminde sunak ve tapınak kalıntıları; antik tiyatro, bazilika ve İsa Bey Camii inşasında kullanılır; yavaş yavaş yok olur Artemision. Efes halkı, zaman içinde bölgeyi terk eder ve viraneleşir şehir. Dünyanın Yedi Harikasından biridir Efes Artemis Tapınağı ama bugün Selçuk’taki ören yerinde, leyleklerin yuva kurduğu bir iki sütun kalır sadece. 

Şimdilerde, Efes Artemis Tapınağı