Budizm etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Budizm etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

Buda, Budizm ve Budist Sanat



O hem hareket eder hem etmez,
O hem uzaktadır hem yakında,
O her şeyin içindedir,
Ve aynı zamanda her şeyin dışında.
Upanişadlar



Tarihsel Buda


Buda, tahminlere göre M.Ö. 563-483 yılları arasında Hindistan’da yaşar. Gerçek adı, Sidarta Gautama’dır ve Buda ismini sonradan alır. Buda, Sanskritçe'de "Uyanmış Kişi" anlamına gelir. Ayrıca prens olduğu için Siddharta, bilge kişi olduğu için Śākyamuni adıyla anılır. Bir başka güçlü iddiaya göre, Kuzey Hindistan’da yaşayan Sakyalar, Türk kökenli olduğu için; Budizmin kurucusu Buda, Shakyamuni Siddharta Gautama adlı Türk prensidir. Prens olan tarihsel Buda, 30 yaşına kadar sürdürdüğü saray yaşamını bırakıp; halkın arasına katılır, çilekeş yaşamı deneyimler. Kendisinde meydana gelen ruhsal değişimi ve aydınlanmayı yaşam öğretisine dönüştürür; ona eşlik eden öğrencileri olur. 
Footprint of the Buddha - from Khyber, circa 2nd–3rd c. AD - at Lahore Museum
       Buda'nın Ayak İzi Temsili - 2. yüzyıl, Khyber

Budizm

Hindu-Çin coğrafyasındaki daha eski inançlar, zaman içinde tarihsel Buda’nın öğretisi ile etkileşime girer. Budist öğreti, bölgeler ve rahiplerin yaşam pratiklerine göre evrilir. Tibetli rahibin ak dediğine, Taylandlı rakip kara der; kimisinin paraya dokunması bile yasaktır. Bazı bölgelerde ise ak ile kararının dengesi kurulur, Buda’nın ışıklanma çağrısına iştirak edilir. Yıllar içinde Kuzey ve Güneydoğu Asya'ya yayılan ve diğer dinlerle kaynaşan Budizm, kendi içinde kozmolojik ve tanrısal doğa güçleri ortaya çıkartır. Budizm’de aydınlanma yolunda olan kişiye Boddisatta (yada Boddhisatva) denir. Boddi, tarih içinde Budist rahiplerin genel ismi olur. İnsan ve tüm canlıların değişik varlıklar olarak (Samsara) yeniden dünyaya geldiği (Reenkarnasyon) inancı dolayısıyla Budistler, ölümden korkmaz. 

The life of Buddha
Buda'nın yaşamına dair resimler
Hinduizm göre, Vişnu’nun (Cennet ve Yeryüzü Tanrısı), yeryüzüne görünüm kazanan 10 avatarı olacaktır. Bazıları Buda’yı, Vişnu’nun 9. avatarı kabul eder. Tıpkı Mesih inancında olduğu gibi, Vişnu’nun 10. avatar henüz yeryüzüne gelmemiştir yâda Buda olarak tekrar gelecektir. Buda aydınlanmış insan anlamına geldiği için, Budizm’e göre çok sayıda Buda yaşamış ve yaşayacaktır. Böylece peygambervari dizge oluşur; Mahayana felsefesinden 20. yüzyıl Zen-Budizm’ine kadar geniş zaman diliminde tekâmül eden Budacılık, zaman içinde kişinin aydınlanması için geçirmesi gereken aşamalara, hatta masalsı anlatılara dayanan bir din pratiğine dönüşür.

Seated, Standing , Fasting, Head of Buddha - from Gandgara region, 2nd century AD

Coğrafya ve yerli inançlar ile Budist inanç değişir; Uygurlarda, Türk özelliklerinde ve yaşam biçimine sahip iken; Japonya’da Zen ile etkileşim ile Satori (şimdiki zaman) deneyimine dönüşür. Güney Asya’da Budist rahiplerin kendi yasak ve ahlakları ile şekillenirken; Çin’de neşesi ve serkeşliği ile bilinen yaşadığı dönemde insanları etkileyen neşeli ve şişman Gülen Buda kişiliği ile bilinir. Gerçek adı Milefo olan Gülen Buda, Bodhisattva rahiplerden biridir ve 10. yüzyılda Çin’de yaşar; iyimserliğin ve hoşgörünün temsilidir. Budist inançta Samsara, doğum-ölüm ve yeniden hayata dönüş çemberindeki sonsuz hayat enerjisidir, bengi dönüş dür. Aydınlanan insan artık Samsara'ya, yani dünyaya dönmez. Mahayana Budizm’de ise, tüm varlıklar, acı ve çile içinde yaşar ve aydınlanana kadar; yaşam-ölüm döngüsünde varlık alemine yani Samsara’ya dönmeye devam eder.  

Tek ve bütün gerçeklik Hinduizm’de Brahman dır. Brahman ölümsüz, dinamik, bütün, biçimsizdir. Budizm’de varoluşun nedeni Dharmakaya, Brahman’dan neşet eder. Budist aydınlanma, Brahman’ın tekliğinin ve bütünlüğünün farkındalığına ulaşmaktır. Bu deneyim gözlem ve sınırlı deneyim ile elde edilemez; kişinin tüm benliği ile gerçekleştirebileceği mistik deneyimdir. Budist aydınlanma deneyiminde istenç ve algı dünyasının itkileri aşılır, özne-nesne ilişkisi dengelenip aşılmaya çalışılır. Böylece karşıtlar dünyası, tekliğin sezgisi, dengesi deneyimine dönüşür.

laughing buddha
Gülen Buda heykelleri
Birth of Budha, Death of Buda relief

Greko-Budist Kültür: Gandhara

İndus Vadisi ve Hint Yarımadası’nda, milattan önce 300 ile milattan sonra 500 yılları arasında kurulan Grek krallıklar ve yerel Hindu yaşamın sentezi ile ortaya çıkar Greko-Budist kültür. Makedon Kral İskender, Doğu Seferi ile Mezopotamya ve Mısır’ı kısa zamanda işgal eder; kralın ölümünden sonra komutanları, işgal bölgelerindeki verimli alanlara yerleşir ve Hindu yerel yönetimle bütünleşir. Ortaya çıkan emperyal tahakküm ile Hindu bölgeler (Gandhara, Bactria, Khyber, Punjab, Hadda) dış akınların yönetimine tabi olur. ilk önce Bactrian Krallığı, arkasından Kushan Krallığı kurulur. 

Heracles protector of the Buddha, 2nd century AD, from Gandhara
Buda'nın koruyucusu olarak Herkül - Gandhara, 2 yüzyıl
Kushanlar göçebe yaşayan halktır; Grek basıncı ile Gandhara çevresinde yerleşik hayata geçerler. (Pakistan ve Afganistan) Neolitik Çağ’dan itibaren yoğun istila gören Gandhara, verimli ve atipik yerleşkedir. Kushanlar ile Gandhara, altın çağını yaşar. İpek Yolu'nun merkezindeki Kushanlar, kalıcı eserler üretir. Gandhara’daki sentezin belirgin örneği, Herkül dür. Grek söylencesinin yarı insan Tanrısı Herkül, Buda’nın koruyucusu olarak temsil edilir bazı eserlerde. Greko-Budist kültür, en verimli dönemini M.S. 50 ile 250 arasında Gandhara'da yaşar. 5. yüzyıla kadar varlığını sürdüren bu melez kültür, sonrasında istilacı saldırılar ve İslamiyet’in yayılması ile etkisini kaybeder.

Budist Sanat ve Buda Temsilleri

Buda, kimlerine göre peygamberdir. İlk dönem Buda inancında suret yasağı vardır. Buda’nın imgesi; Buda’nın Boş Tahtı, Bodhi (Hayat) Ağacı, Dharma Tekerleği, Buda’nın Ayak İzleri gibi suret içermeyen simgelerle yansıtılır. İnsan formunda Buda, Gandhara ile M.Ö. 1. yüzyılda ortaya çıkar. Ayakta duran ve oturan Buda heykelleri ve Buda’nın doğumu, öğretisi, meditasyonu ve ölümü temalı kabartma yontuları, Grek sanatının izlerini taşır. Budist tapınaklarda, kabartma ve işlemelerinde Korint tarzı süslü mimari de kullanılır. Hindu coğrafyasında incelmiş, hatta atletik hale gelmiş Buda yontularına karşıt olarak; kendi iç dinamiklerini asırlarca koruyan Çin havzasında, Tao inancı ile etkileşime giren Buda, dünyanın hayhuyuna karşı şişman ve gülen Buda formuna evrilir. Bir çok Budist tapınak, Stupa adıyla anılır ve iç ve dış alanlarında birçok Buda yontusu ve simgeler vardır.
Biggest Buddha statues
Büyük Buda heykelleri

Stupa at Sanchi ve Mahabodhi Temple
Mahabodhi Tapınağı ve  Sanchi Stupa 


Uygur Resminde Buda’nın İzi

Türk devleti Uygurlar (745-940) ve halkı, çoğunlukla Tengri inancına bağlı kalsa da, Bogü Kağan’ın (759-780) Mani dinini seçmesiyle ile değişim gösterir. Uygur şehirlerindeki mağara duvar ve kitap resimlerine, Grek, Çin ve Gandhara sanatının izleri yansır. Batı Türkistan’daki Pencikent, Varahşa, Afrasiyap (Semerkant) gibi önemli Uygur şehirlerindeki duvar resimlerinde Budist doku belirgindir. Uygurlar’dan kalma resimli yazmaların önemli bir kısmı, bugün Berlin müzelerindedir. Batı Türkistan’daki Kumtura ve Kızıl freskleri, farklı biçemleri yansıtır.
Budha in the Uygur wall painting
Buda'nın görüldüğü Uygur Duvar resmi
Birçok Uygur resimlerinde Buda’nın yüzü, bir Hintli yâda Çinli’den çok Orta Asyalı bozkır insanına, Türk’e benzer. Aşağıdaki Uygur duvar resmindeki Buda, bu etkiyi aşikâr biçimde gösterir. Doğu Türkistan bölgesinden kalma 7. yüzyıla ait eserde, Buda’nın başının çevresinde hale vardır. Başının üzerindeki at kuyruğu, Türk usulü düğümlüdür. Gövdesinde, bozkır insanı Türklerin en önemli yoldaşı at görülür. Sağ omzunda Güneş, sol omzunda Ay sembolleri ile Buda, Türk kozmolojisinin taşıyıcısı olur.
Uygur resim sanatında Buda temsili, Doğu Türkistan, 7. yüzyıl
Uygur Resminde Buda Temsili - Doğu Türkistan, 7. yüzyıl


Nirvana

Buda’nın öğretisine göre, asıl gerçek şöyle tarif edilir: Acı ve üzüntülerin nedeni  kuvvet,  neden-sonuç zinciri Karma dır. İnsanlar, acı ve hastalık ile yaşar. Bunun nedeni değişime kapalı olmaları ve Maya (hayali) etki ile değişmez biçimlere olan tutkularıdır. Maya nesne, kişi yâda his olabilir ve bunlar insanı acıya sürükler. Ama kurtuluş olanaklıdır; karma kuvveti kırılır,  sonsuz hareket çemberi Samsara’nın dışına çıkılır ise, mutlak özgürlüğe yani Nirvana’ya ulaşılır. Budist öğretide, Nirvana en üst seviyedir ve ulaşmak için doğruluk üzerinden sekiz basamaklı yol aşılmalıdır. Budist inanış; ahlak eylemi, söylence ve yaşam felsefesi ile semavi dinlerin çoğunlukla dışındadır.

Budizm, tüm varlıkların geçiciliği ve bengi dönüş ile saltık Hiçliğe yönelir. Veda Metinleri ve Upnisadlar ile Hindu-Çin inancını ve felsefesini şekillendiren Budizm, dürtü kontrolüne ve yaşamı olumsuzlamaya dayanır. Bu eylemsizliği nedeniyle, ekonomik ve kültürel yaşam dizgesinde, birçok krallık ve kültürde yasaklanır, yâda ehilleştirilerek Japonya’daki Zen kültüründe olduğu gibi uyumlu kılınır. Nirvana, aydınlanma ve huzur için, aklın ve bedenin tüm isteklerini (içgüdü, dürtü, sosyal ihtiyaç) yok etmektir. Modern gündelik düzlemde ulaşılması çok zor ontik deneyimdir ve bu hal Nihilist eylemi içerir. Armağandır ona ulaşanlar için, sadece ismini duyanların aklında ise müjde olarak kalır.

Vision of Buddha’s Paradise, from Khyber, 4th century AD
Buda'nın Cennet Visyonu - 4. yüzyıl, Khyber