Anadolu’da Tapınak, Kehanet, Tecelli: Didim ve Menderes

Pagan dünya ve tapınak, kutsal olmayan yaşamı, kutsal kılmak içindir. Tapınak kült odasına (cella), mabet çalışanları dışında kimse giremez. Gizem, kutsalı yaşatır. Ayinler, mabet içinde veya dışındaki sunak alanında (altar) yapılır. Ritüel ve esrime için tapınağın görünümü, yontu düzeni elzemdir. Anadolu pagan tapınakları; Yunanlıların güçlü ve yalın Dor nizamını, ince işçilik ve Asyatik etkiler taşıyan İyon düzenini ve süslemeci Korint üslubunu kullanır. (Yunan Tapınak Mimarisi hakkında bir başka yazı) Kült ile kozmik gücün, maddi (profan) dünyaya yansıması; tapınağın ortasında belirmesi beklenir. Yüce’nin tecelli etmesi için dua edilir. Yaratan’ın kozmik enerjisi, göz önünde kutsanır;  Hayvan, bazen de Semitik paganlarda olduğu gibi insan kurban edilir sunak mekânında.

Didim Apollon Tapınağı

Tapınak ve Kehanet Ocakları

Arkaik yaşamı şekillendiren; ekonomik-gündelik düzlemi belirleyen, profan dünyayı yöneten mekândır tapınak. Pagan dünyada kehanet (bilicilik), ilgi çekici olmasından öte, eko-politik kaygıların sonucudur; saldırıya her zaman açık şehirlerde yaşayan halk ve yönetim için çok önemlidir kâhinler. Konar-göçer kavimler her an gelebilir, taş taş üstünde kalmayabilir. Şiddet tekinsizdir, o yüzden önceden bilmek, bilicilik elzemdir. Bazı tapınaklar, bilicilik merkezidir ve tabi ki gelecek görüleri, doğru çıkan tapınak ve kâhinler; güçlenir hatta zenginleşir verilen armağanlarla, tıpkı Didim Apollon Tapınağı ve Kâhinleri gibi.

Didim Apollon Tapınağı

Didim Apollon Tapınağı

Efes Artemis ve Sisam Heraion Tapınağı’ndan sonra, Anadolu’nun en büyük üçüncü tapınağıdır Didyma Apollon Tapınağı (Aydın-Didim). Atika Yarımadası'ndan göçmenler gelmeden önce, Didyma’da kutsal alan ve bilicik vardır; çünkü güneş ve kehanet tanrısı Apollon, kökeni Hititlere kadar uzanan Anadolu tanrısıdır. Tapınağın yapımına M.Ö. 550’li yıllarda başlanır; sonrasında Pers istilalarıyla zarar görür. Delphoi Apollon Tapınağı ile birlikte antik dönemin en önemli kehanet merkezidir Didyma, kent özelliği kazanmaz ama rahipleri, Miletos sınırlarında resmi görevlidir ve Ön Asya’da ayrıcalığa sahiptir. Makedon İskender döneminde tekrar önem kazanır bölge ve arkasından kral Seleukos, M.Ö. 300’lü yıllarda arkaik tapınağın olduğu yere, bugün gördüğümüz devasa tapınağın inşaatını başlatır. Yapımı devam ederken M.Ö. 280’li yıllarda Galatların (Keltler) saldırılarıyla mabet yıkıma uğrar; kalıntılar üzerinden Miletoslular yıllarca tapınağı bitirmeye çalışır, hatta milattan sonra Roma döneminde devam eder ama hiçbir zaman tamamlanmaz mabet. Sonraki yıllarda gelen istilalar ve depremle harabe olur tapınak.

İon düzeni Apollon Tapınağı, 109×51 metre boyutlarındadır; yanlarda çift sıra (dipteros) olmak üzere toplam 124 sütun vardır. Dikdörtgen salon ve etrafı yüksek duvar sütunlarla çevrili cella, ana gövdesidir tapınağın. Pronaos’un iki yanındaki eğimli iki dehliz, naos’a bağlamaktadır ki, bu eşine rastlanmayan düzenlemedir. Naos, halkın ibadet için girebildiği içteki kutsal avludur. Naos yüksek duvarlarla çevrilidir. Çatısı hiçbir zaman yapılamaz mabedin ve tam ortasında sadece kâhinlerin girebildiği Sella Kutsal Alanı bulunur. Sella kutsalına girişteki, 70 ton ağırlığındaki tek parça mermer blok ilginçtir. Yüksek podyum, basamaklı giriş, kaideli sütun ve duvarları ile Anadolu’daki Dor düzeni Attika etkisini yansıtır.

Didim Apollon Tapınağı

Medusa Frizi ve diğer Kabartmalar

Tapınak aynı zamanda hazine ve kâhin ocağıdır (okul), kayıtlarında yanında kutsal kuyu ve defne ormanı olduğu yazar. Kral, tüccar ve askerler tapınağa gelip, Apollon kâhinlerine gelecek hakkında sorular sorar; sunak alanında kurban keser; altın, gümüş ve değerli eşyalardan armağanlar verirlerdi tapınak hazinesine. Pronaos sütunları, gösterişli bezemelere sahiptir ve özellikle Medusa Frizi etkileyicidir. Kral İskender zamanında daha kıymetlenir küt merkezi çünkü Apollon kâhinleri, İskender'in Tanrı Zeus'un oğlu olduğunu ve Doğu’dan zaferle döneceğini müjdeler. Roma döneminde dört yılda bir yapılan Didyma Şenlikleri, renk katar bölgeye. Anıtsal dev kalıntılar eksik haliyle, düştükleri yerde bile göz alıcıdır ve diğer mabetlere kıyasla günümüze iyi koruna gelir. Didim ören yerindeki en eski yazıtlar, M.Ö. 600’lü yıllara aittir. Basiret sormaya gelenlere, kitabenin birinde Kâhin, tanrı Apollon adına şöyle öğüt verir: “Doğru olan, babalarınızın yaptığını yapmanızdır.”

Menderes Magnesia Antik Şehri

Magnesia antik kenti (Aydın-Gümüşçay), Magnetler (Asyatik-Kafkas kökenli kavimdir) tarafından M.Ö. 400’lü yıllarda kurulur. Menderes Nehri kenarına kurulan şehir (Magnesia on the Meander), denize kıyısı olmamasına rağmen, Ephesos, Pergamon ile Ege havzasının önemli yerleşim ve ibadet alanı olur. Lydia medeniyeti içinde yer alan Magnesia Artemis kültü, geçmişi Frigyalılara dayanan Bereket ve Toprak Ana Tanrıçası Kybele kültünün devamıdır, izidir.

Magnesia Artemis Tapınağı

Didyma, Efes, Sardes tapınaklarından sonra Anadolu’daki 4. büyük tapınağıdır Magnesia Artemis Leukophryene.  Arkaik sunak üzerine, M.Ö. 3. yüzyılın sonlarında mimar Hermogenes’in yönetiminde inşa edilir. Tapınak 67 x 41 metre stylobat ölçülerindedir; 54 sütunludur, basamaklı podyum üzerine kurulur. Çevresi sütunlarla kaplı ön kısmı sunak alanıdır. Hermogenes, İon düzenli pronaos-naos simetrisini burada geliştirir; duvar ve sütunları arasında eksen birim ve simetri kullanır; ayrıca mimarlık üzerine kitap yazar. Leukophryene, kendine özgün mekân algısına sahiptir; mimari etkiyle sunak bölümündeki ışık-gölge kontrastı güçlendirilir; yenilikleriyle, kendinden sonraki yapılara emsal olur. Magnesia kazı bulguları bugün, Berlin Pergamon, Paris Louvre ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndedir. Efes ve Sardes’teki Artemis tapınakları gibi, Magnesia’daki Artemis Tapınağı da Ay’ın doğuş istikametine uygun olarak Batı yönündedir. Dört bir yanında, 175 metre gibi devasa uzunlukta kabartmalar (friz) vardır. Panellerde Yunanlılar ile Amazonların savaşı işlenir-Amazonlar, Attikalı istilacılardan önce Ege kıyılarında yaşan Asyatik kavimlerdir, ilk yerleşimcilerdir- anlatıda, savaşı kazanan taraf belli değildir. Frizlerin tümünde, cella kısmındaki etkiye benzer, gölge-ışık kontrası ön plandadır; frizler, yapının dışında ve architravın üstündedir. Çatı ile alınlık arası üçgenlerde Epifani etkisi için pencere gibi açılmış kapılar vardır.

Menderes Magnesia şehri kalıntıları 

Amazonlar Kabartmaları, Artemis Leukophryene Tapınağı'ndan

Magnesia Artemis Tapınağı'nda Tanrıçanın Epiphanie’si

Mekân ve Işık: Epiphanie (Tecelli)

Epiphanie, Tanrı’nın kapı aralığından görünmesi, kendini insanlara göstermesi veya tecelli anlamına gelir. Magnesia’da bulunan ve “16 numaralı” adı verilen Leukophryene’ye ait yazıtta, Tanrıçanın Epiphanie’si anlatılır; tapınağın ışık-gölge derinliği içinde cella’da bulunan Artemis kültü, bekleyen insanlara gösterilir ve böylece epiphaine vizyonu yaratılır. “98 numaralı” yazıtta, ritüelin nasıl yapıldığı anlatılır. Alınlığın ortasındaki kapıdan ve yanındaki iki pencereden içeri giren Dolunay ışığı, uygun açı ile cella’daki Artemis kültünü aydınlatılır bazı geceler. Kapıdan içeriyi izleyen paganların gözünde ve inancında idol, beyaz parıltısı ile temaşa eder. Kült, tanrıçanın tecellisi olarak düşünülür, hissedilir vakti zamanında.

Günah keçisinin kanını dökerek; kötülüklerinden arınmaya ve suçlarını yok saymaya çalışır kimi paganlar. Mabet dışına, kutsal olmayan profan yaşama dönüldüğünde günah keçisi, suçsuz insanlardan seçilir. Mısır ve İskenderiye Ekolü’nün kadim ve Hermetik inancına göre “Huzur, mabettedir.” Yaşama ve güncele serpilen avamdır; Havas gizlenmelidir.

Artemis Leukophryene Tapınağı Kalıntıları, Türkiye

Anıt Mezar, Mozole: Halikarnas Mozolesi ve Nereidler Anıtı

Antik dünyada kullanılan gömütlük biçimleri; tümülüs mezarı (gömülerin taş ve toprakla kaplandığı yapay tepe), kaya mezarı, yeraltı mezarı, kral mezarı, kule-paye tipi mezar, tapınak tipli mezar ve lahit (ölünün defnedilmesine yetecek boyutta mezar odası, 2-3 metre uzunluğundaki ceset koruyucu kap) dir. Bazı gömüt alanlarına, mezar taşı (Stele) dikilir. Stele, yazının az yâda hiç olmadığı, pagan inançlara ve ölünün yaşamına dair fikir veren görsel sembol veya yontulardır çoğunlukla. Antik Ege’de az görülen anıt mezar ve lahit, Mezopotamya ve özellikle Mısır’da yaygındır. M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren Karia ve Likya medeniyetinde ortaya çıkan; poydum üzerinde yükselen ve büyütülen, tapınak görünümü kazanan gömüt odalarına “podyumlu mezar anıtları” denir. (lahit hakkında bir başka yazı)

Mezarlık, Milas ören yeri

Kral ailesinin, komutanların ve zenginlerin lahit veya anıt-mezar yaptırma gücü ve ekonomisi varken; geniş halk kitlerinin, defin işlemleri düzensiz ve belirsizdir. Defin, inhumasyon ve kremasyon gömü olmak üzere iki türlüdür. Kremasyon gömüde ceset yakılır; külleri ya doğrudan yâda kil kaplar içinde defnedilir. Mezarlara bakıldığında, iskeletlerin yatırılış pozisyonları farklıdır; üst üste biriken defin yığınları çoktur, bazılarında hiç iskelet yoktur. Anadolu'daki anıt mezarların gövdesi, taş dökümdür; üzerinde pişirilmiş toprak kilden renkli ve resimli kabartmalar yer alır; önemli örnekler, genellikle M.Ö. 600 ile 400 yıllarına aittir. Bazıları gömütlükte açık alanlara, bazıları özel odalara konulur. Öbür dünya inancıyla, ölüye ait eşyalar ve yaşamına dair anılar, hatta altın konur kabir içine. Bu sebeple tarihi eser kaçakçılığından önce; kabirde altın arama, meslek olur ve tarih boyunca birçok mezar soyulur. Anadolu’daki mezar anıtları, çoğunlukla Likya kent nekropollerinde bulunur; özgünlükleri ile Likya Sanatı kabul edilir.

Halikarnas Mozolesi

Halikarnas Mozolesi (Halikarnassos Mausoleum), Dünyanın Yedi Harikası’ndan biridir. Karia bölgesinin merkezi Halikarnassos (Bodrum) şehri, dağdan denize doğru teraslar biçiminde yayılan yerleşime sahiptir Karia satrap-kralı Mausolos, kendisi adına M.Ö. 353’de şehrin tepesine Mausoleum’un yapımını başlatır. Kralın ölümü sonrası, kardeşi-karısı Artemisia ve ailesi tarafından sürdürülür inşaat. İlkçağ yazarları Plinius ve Vitrivius yapıyı, detaylı biçimde anlatır. Halikarnas Mozolesi’nin 241 x 105 bir alana inşa edildiği ve yüksekliğinin 42 metre olduğu tahmin edilir. Üç kademeli podyum üzerinde yükselen 11 x 9 sütunlu İyon tapınağı biçimindedir; podyumun üstünde sütunlardan oluşmuş galeri ve ortasında mezar odası vardır. Tapınağın çatısı, çok basamaklı bir piramit şeklindedir; 24x30 metrelik çatının üstünde, dört atlı ve bir araba (quadriga) konulur. Podyum, gövde ve çatı alışılmadık yoğunlukta frizler ve bağımsız heykellerle süslenmiştir.

                                                                                                                  Halikarnas Mozolesi rekonstrüksiyonu ve bugüne kalanlar

İsimleri ve gerçekliği tartışmalı da olsa, dönemin ünlü yontucularının eserde çalıştığı söylenir. Podyum frizlerinin doğu bölümünde Skopas, kuzeyde Bryaxis, batıda Leochares, güneyde Timotheos, hatta Praxiteles‘in çalıştığı iddia edilir. Podyum frizlerinde, Yunanlıların dış düşmanları Amazonlarla savaşı (Amazonomakhi) ve Yunan halklarının kendi aralarındaki iktidar mücadelesi (Kentauromakhi) işlenir. Figürlerde farklı üsluplar, detaylı işçilik ve derinlik duygusu hâkimdir; aksiyon, tüm yönlerden görülecek biçimde, paralel eksende ve birbirlerini kesmeden devam eder. Kazı alanında bulunan kadın ve erkek heykellerinin, Mausolos ve Artemisia’ya ait olduğu sanılır. Anıtın galerisinde veya çevresinde olduğu düşünülen bulgular arasında aslan, sfenks, pars ve köpek yontuları vardır.

Amazonomachy Friz - Halikarnas Mozolesi 

Anadolu’nun en büyük anıt mezarı Halikarnas Mozolesi, 15. ve 16. yüzyılda St. Jhon Şövalyeleri tarafından kale inşaatında taş ocağı olarak kullanılır ve büyük orada yıkıma uğrar; sonrasında kazı kalıntıları, İngilizler tarafından yurtdışına kaçırılır ve bugün British Museum’dadır. Bulguların ve yazılı kaynakların karşılaştırmasıyla, anıtın mimari rekonstrüksiyonu yapılır. Mausoleum, görkemli tasarımıyla Helenistik ve Roma dönemindeki benzerlerine örnek olur ve anıt mezarlar, ondan türetilen Mozole kelimesiyle tanımlanır. Bugün, anıtın Bodrum’daki yerinde sadece çukur vardır.

Kentaur Friz - Halikarnas Mozolesi 

Belevi Mozolesi

Efes-Sardes antik şehirleri arasındaki (İzmir-Selçuk) Belevi Köyü’nde bulunan anıt mezar yıkıntısıdır Belevi Mozelesi. Kaide üzerine tapınak biçiminde inşa edilen anıt, sebebi bilinmeyen bir şekilde, yarım kalır, bitirilemez. Yarım da kalsa, Halikarnas Mozolesi’nden sonra Anadolu’nun büyük ikinci anıt mezarıdır. Mezarın, Efes kralı Lysimachus tarafından M.Ö. 300’lü yıllarda inşa ettirildiği; ama savaşta öldürülen Efes kralının buraya gömülmediği, sonrasında Efes’i işgal eden Selevkos kralı II. Antiochus’un M.Ö. 250’lı yıllarda, yarım kalmış bu mezara gömüldüğü rivayet edilir. Diğer yandan, Belevi Mozelesi’nin kime ait olduğuna ve ne zaman yapıldığına dair kesin kanıt veya yazıt ele geçmemiştir.

Belevi Mozolesi, Selçuk

Mozole ovaya doğru uzanan tepe üzerinde büyük bir kaya kütlesinin yontulması ile yapılır. Kaya kütlesi, daha sonra iki sıra mermer blok ile kaplanır. Ana kaide, kare biçiminde 29x29 metre ölçülerinde ve 11 metre yüksekliğindedir. Üç basamaklı kaidenin üzerinde, dört cepheyi kaplayan Dorik nizamlı 28 sütun ile çevrili kat vardır. Sütunlu katın yüksekliği 10 metredir; sütunların arasında Cella bulunur. Mimari parçaların üzerinde Korint süslemeler, renk ve boya işçiliği kullanılır. Mausoleum’dan etkilendiği için muhtemelen, çatısı piramit biçimindedir. Kayanın güney tarafında defin odası oyuğu vardır; defin odasında bulunan lahit ve diğer kalıntılar, bugün Efes Müzesi’ndedir.

Gümüşkesen Mozolesi

Bugün Muğla-Milas sınırları içinde yer alan ve M.S. 2. yüzyılda yapılan Gümüşkesen Mozolesi, 8.5 metre yüksekliğindedir. Yapımında gri-beyaz mermer, moloz taş ve harç kullanılır. Alt kat, büyük ve düzgün yontulmuş mermer bloklardan yapılır; orta kat, İon sütunları ile çevrilidir ve çatısı basamaklı piramit biçimindedir. Alt kat gömülerin konduğu mezar odası, orta kat dinsel tören alanıdır. Gümüşkesen Mozolesi, Roma dönemine aittir, bölgedeki nekropol alanında bulunur; kim yâda kimler için yapıldığı belli değildir ve Bodrum’daki Mausoleum'un, küçük kopyası gibidir.

Gümüşkesen Mozolesi, Milas 

Harpiler Anıtı

Bugün Antalya-Fethiye arasında yer alan Ksantos (Xanthos) antik şehrinde keşfedilen anıt mezar (M.Ö. 5.yüzyıl) adını üzerindeki yarı insan, yarı kuş yaratık Harpiler’den alır. Harpiler Anıtı, 30 ton ağırlığındadır; dikdörtgen ve tek parça (monolit) kayadan yontulur; 5.5 metre yüksekliğindedir; dört ayak üzerinde yükselen ve kapısı olan gömüt odasıdır. Dört cephesindeki kabartmalarda, mezar sahibin yaşantısından sahneler sunulur. Kuzey cephesinde taht üzerinde oturan mezar sahibi, savaşçı miğferi uzatır; karşı cephede de benzer bir sahne vardır. Diğer cephelerde, Harpiler yer alır; Pagan inanca göre Harpiler, ölülerin ruhlarını göğe taşırır. Başka bir cephede, Tanrıçaya adaklar sunulur; kadınlar ve genç kızlar ellerinde meyve ve çiçeklerle ilerler. Kazı bulguları yurtdışına kaçırılmıştır ve British Museum’dadır. Bugün, Fethiye’deki ören yerinde Harpiler’in çıplak kalmış kulesi durmaktadır.

Harpiler Anıtı, Kanthos 

Nereidler Anıtı

Nereidler Anıtı

Likya’daki Ksanthos (Xanthos) kentine hâkim bir yamaçta inşa edilen (M.Ö. 420-390) Nereidler Anıtı, İon tapınağı görünümlü anıt mezarların Anadolu’daki ilk ve en önemli örneğidir. Yüksek podyum üzerine kurulur; 4x6 sütunludur; içindeki cella bölümünde mezar yatağı (cline) vardır. Kesin olmamakla birlikte, Ksantos kralı Arbinas adına yapıldığı düşünülür. Sütunları arasında Nereid heykelleri; cella duvarı ve podyum üzerinde kabartmalı kuşaklar vardır. Frizlerde (kabartmalar) kent savunması, geçmiş efsaneler ve av sahneleri tematik olarak birbirlerini takip eder. Kabartmanın birinde başının üzerinde şemsiye olan kişi, mezar sahibi ve muhtemel kral Arbias dir ve diğer cephelerde yaşamından kesitler anlatılır. Alınlık frizlerinin yansı sıra, anıt çevresinde 12 tane heykel bulunur. Bunların çoğu, mezara ismini de veren deniz perileri Nereidler’dir ve anıtın orijinalinde galeri sütunları arasındadırlar.

Yüzler, Nereid Frizi

Asyatik etkilerin ve İon yaşamının eriyik kullanımı ile Nereidler Anıtı, Likya sanatı örneğidir. Kent savunmasını işleyen frizlerde, Şarkvari anlatım hâkimdir; insan yüzü ve özellikle gözler oldukça etkileyicidir. Nereid yontularında, İon etkisi belirgindir; Nereidler, ölülere son yolculuklarında eşlik eden perilerdir. Periler, denizin ve rüzgârın etkisine açıktır; elbiseleri (chiton) gövdelerine yapışıktır, hareket içinde sükûneti telkin ederler faniye. Ölüm karşısında fani yolcularını, dans ve şarkıları ile eğlendiren güzelliğin temsilidir Nereidler. Anıt, kazılar sonrası İngilizler tarafından yerinden sökülerek yurtdışına kaçırılır ve British Museum’dadır. Bugün, Antalya’da Nereidler’in yerinde boş tepe vardır.

Nereidler Frizi 

Deniz Perisi, Nereid Heykelleri 

Türklerde Tanrı (Tengri) İnancı ve Türk Destanları

Gök Tanrı: Kök Tengri

Asyatik Türklerin inancı, tek Tanrı Kök Tengri (Gök Tanrı) idi. Kök kelimesi, öz Türkçe’de yüce ve kutsal olanı işaret eder. Tengri, Türkiye Türkçesindeki Tanrı sözcüğünün öz Türkçesidir. Bu anlamda Kök Tengri, yüce Tanrı dır. Orhun Yazıtları’nda ilk çözülen kelime, Tengri dir. Türklere göre, kozmos’u yaratan ve âleme nizam veren mutlak Varlık, Kök Tengri dir. O, ezeli ve ebedi olandır ve Gök Tanrı olarak gökyüzünün üstündedir. Tengri, beşeri varlıklara yansımaz, görülemez ve put olmamıştır. Tengri, parthenon (tanrılar soyağacı) içermez; çünkü tektir.

Avcı-göçer bozkır kavimlerinde doğa şartları, yaşamak için çok daha elzem ve kutsala içkin olması sebep ile, Türk inancına göre âlemin düzeni Tengri’ye bağlıydı. Eğer boyların düzeni bozulursa, Tengri'ye sunulan adak ile kutsalın yeniden izzeti beklenirdi. Bu niyetle, yüksek alanlarda, dağlarda evreni ve Türk boylarını ayakta tutan Tengri’ye adanan kurbanlar, çoğunlukla at ve boğa idi. Tengri inancında, yeryüzünden ayrı “Gök Âlemi” ve “Yeraltı Âlemi” vardı. Âlemler arasındaki bağlantı, dünyanın merkezinde duran "Dünyalar Ağacı" idi. Orta Asya ve Sibirya bozkırlarından, Hindu-Çin ve Mezopotamya havzasına kadar geniş coğrafyada binlerce yıllık konar-göçer yaşamları ile Türkler, hem tek tanrı inancı ile yaşamış, hem de Uygur ve Altay Türklerinde olduğu gibi Budist ve Şamanist etkileri de içinde taşımıştır.

Türklerde Şamanizm Var Mıydı?

Şamanizm bir din olmaktan ziyade, totemik-animalist inanç ritüelleridir ve eski Türk aşiretlerinin bazılarında görülür. Şamanik inanç, ölülerle ruhsal temasa geçme, esrime ve büyü gibi farklı eylemleriyle dünyanın birçok noktasında vardır. Bu bağlam da, Türk, Moğol hatta Avustralya Aborjin ve Afrika Bushman klanları gibi kültür sahası modern dünyadan muaf bölgelerde, benzer içeriklerle fakat atipik kültler ile görülmüştür. Ruhsal ve fiziksel güçleri olduğuna inanılan Şaman, üyesi olduğu cemaatin hem şifa veren doktoru, hem esrime-dans ve deliryum etkisi ile vizyon sunan kişisi, hem de ruhlar âlemi ile klan insanları arasında rabıtayı sağlayan kişidir.

Altay Türkleri ile birlikte Tengri inancı,  çok tanrıcılığa evrilir. Çok tanrıcılık ile ortaya çıkan tanrı Ülgen, Umay, Erlig; Tengri'nin melekleri olarak kabul edilebilir. Tengri inancında Kaan, kut sahibidir (Tengri’nin elçisi) ve onun yeryüzündeki temsilcisidir. Kut bağı ile Kaanı din değiştiren boyların inancını değiştirdiği görülür Türk tarihinde. Uygurlar, hükümdar Bögü Kaan kararı ile Mani dinini kabulü edip, yerleşik hayata geçer. Oğuzların İslamiyet’e geçtikleri dönemde ortaya çıkan Dede Korkut Hikayelerin’de, Allah'ın adı “Allah Tengri” diye geçer.

Kök Türklerin, şamanist inanca sahip olduğu genellemesi; misyoner amaçlarla Asyatik kavimleri inceleyen Batılı tarihçilerin, etnologların; özellikle Altay Türklerinde görülen Şamanist ritüelleri, diğer Türk boylarına indirgemesidir ve benzer hatayı, belki de dönemi içinde yeterli bilgi ve bulguya sahip olmadan Türkçülük çalışmaları yapan Ziya Gökalp’te dile getirmiştir. Şamanistlik törenleri içinde barındıran, hatta çok tanrılı inanç kültlerinin de vuku bulduğu, melezleşen Tengri inancı, geniş zaman ve mekân içinde bazı kök Türk boylarında görülse dahi; birçoğu, İslamiyet öncesine kadar Tengri inancını korumuş, hatta Kur’an’ın tek tanrı (Tevhid) ilkesi ile İslamiyeti seçtikten sonra bile İsralliyat içeren fıkıh ve mezhep hareketleri sonrası, sadece Tevhid kaidesi etrafında Tengri ile Allah (C.C.) birliği benzerliğinde iman eden boylar olmuştur.

Türk Yaratılış Efsaneleri 

Bozkurt Destanı

En eski destanlarından Bozkurt Destanı, tarihteki birçok Türk boyunun söylencesi olur. Destana göre, Türkler düşmanları tarafından tamamen yok edilir. Geriye sadece iki çocuk sağ kalır. Tengri'nin gönderdiği kutsal bir dişi bozkurt (Asena) çocukları korur, besler ve büyütür. Sonra Asena, çocukların birinden gebe kalır ve on çocuk doğurur. Bu on çocuk, gelecekteki Türk boylarının Kaanı olur ve on boy dünyaya yayılır. Destanın bir kısmı yazıya geçer ve zaman içinde değişime uğrar.

Ergenekon Destanı

Ergenekon, Bozkurt Destanı’nın devamıdır. Ergenekon Destanı’nda Türkler (Köktürkler ve Moğollar), büyük bir yenilgiye uğradıktan sonra göç etmek zorunda kalırlar. Yolculuk içinde yollarını bilmeyen millete, Tanrı Tengri, kutsal bir bozkurt (Asena) gönderir. Asena, Türklere kılavuzluk eder ve onları etrafı dağlarla çevrili olan verimli ve büyük bir ovaya götürür. Zaman içinde Türkler, çoğalır ve ovaya sığmaz olurlar. Tekrar kutsal dişi bozkurt Asena ortaya çıkar ve Türklerin etraflarını çeviren dağlardan birinin maden olduğunu gösterir. Asena’nın bilgeliği ile Türkler demircilik yapıp, dağı eritirler ve Ergenekon Vadisi’nden çıkarlar. Ovadan çıkan Türkler, tekrar bozkırlara yayılırlar ve hâkimiyetlerini ilan ederler. 

 

Altay Yaratılış Destanı: Kayra Han, Erlig ve Ülgen

Altay Dağları bölgesinde oluşan Yaradılış Destanı, zaman içinde diğer Asyatik kavimlere yayılır. Kök Tengri, Altay Türklerinde Kayra Han adını alır. Kayra sözcüğü lütuf, ihsan demektir. Kayra Han, Altayların yaratılış efsanesinde yaratan Ana ve Ata dır. Tanrı Erlig, şeytandır ve yeraltının hâkimidir. Kayra Han, dünyanın tüm işleyişini tanrı Ülgen’e bırakıp göğün 17. katına çekilmiştir. Toprağın hakimi, tanrıça Umay dır. Umay, doğurganlığı ve bereketi simgeler; doğacak çocukları seçer. Tarihsel süreçte Altay Türklerin içinde çok tanrıcılık ortaya çıksa da Tanrı Ülgen, Tengri değildir. Tengri, transandantal mutlak varlığını korur. Altay Yaratılış Destanı’nda başlangıçta, her yer suyla kaplıdır.

Her şeyden önce su vardı. Yer, ay, gök, güneş yoktu. Sadece Tanrı Kayra Han vardı, ancak yalnızdı.

Varlıkların başlangıcı ve insanoğullarının ilk atası, Kayra Han, su âleminde yalnızlık içinde düşünürken suda bir dalga belirdi. Sudan gelen bir ses, ona "yarat" dedi. O da kendi gibi birini yarattı ve ona, Kişi dedi.
Kayra Han ile Kişi, sonsuz suyun semasında uçmaya koyuldular. Fakat Kişi bundan memnun olmadı, değişiklik aradı. İlk olarak kendisini yaratandan daha yüksekte uçmaya kalktı. Onun bu duygusunu sezen Tanrı Kayra Han, Kişi’den uçma gücünü aldı.
Tanrı Kayra Han, dünyayı yaratmayı düşündü ve Kişi’ye suyun dibine dalıp bir avuç toprak çıkarmayı emretti. Fakat Kişi, toprağın bir kısmının ağzına saklayarak ileride kendisi için gizli bir dünyayı yaratmayı düşündü. Tanrı Kayra Han, toprağa "Büyü!" emrini verdi. Bu toprak, Dünya oldu.
Kişi'nin ağzından dökülen ıslak toprak, dünyaya fırlayarak yeryüzünü bataklıklar ve tepeciklerle örttü. Buna çok kızan Tanrı, Kişi’yi kendi ışık aleminden kovdu ve ona şeytan, 'Erlig' adını verdi.
Tanrı sonra yerden dokuz dallı bir ağaç bitirerek, her dalın altında ayrı bir “İnsan” yarattı. Bunlar, dünyadaki dokuz ayrı insan cinsinin ataları oldular.
Erlig, insanları kıskandı ve Kayra Han'dan onları kendisine vermesini istedi. Tanrı buna razı olmadı. Fakat Erlig, onları kötülüğe sürükleyerek, kendine çekmeyi biliyordu. Kayra Han, şeytan kapılan insanların bu akılsızlığına kızarak onları kendi hallerine bıraktı ve Erlig'i yeniden lanetleyerek toprak altındaki karanlıklar dünyasının üçüncü katına sürdü.
Tanrı Kayra Han, kendisi içinde göğün onyedinci katında bir âlem yaratarak oraya çekildi. Yarattığı insanları büsbütün yalnız bırakmamak için de onlara doğru yolu gösterecek Ülgen’i gönderdi.
Tanrı Kayra Han, şimdi, on yedinci kat gök'den kâinatı idare etmektedir.