Taş Devri Sanatı, Paleolitik Çağ Temsilleri

Eski Taş Devri (Paleolitik Çağ) günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce başlayıp 15.000 yıl önce son bulmuş; insanlık tarihinin en uzun çağıdır, evrim sürecidir. İlk insansı primat canlıların ve Homo Sapiens’ın ortaya çıktığı Paleolitik Çağ; anatomi ve beyin yapısının değişmesi, elin kullanması ve dil sürecinin ortaya çıktığı dönemdir. (İnsanın evrim süreci hakkında detaylı bilgi için tıklayınız) 

tarih öncesi çağlar 

1947 yılında Güney Amerika’da bir mağarada milyon yıl öncesine ait bir çakıltaşı keşfedildi. Çakıltaşının üzerinde insan yüzünü andıran bir figür vardı; figür, Hominid (insansı primat) fosil kalıntılarının yanında bulundu. Figür, insansı bir canlının emeği ile ortaya çıkan bir temsil biçimi olabilir mi?

milyon yıl öncesine ait çakıltaşı üzerindeki yüz temsili

Taş Devri, kendi içinde üç bölüme ayrılır: alt, orta, üst Paleolitik Çağ. Taş Devri insanı, besin üretme bilgisine sahip olmadıkları için doğa koşullarının belirleyici etkisi altında ve birikim olanağının dışında, avcı-toplayıcı ve konar-göçer gruplar halinde yaşayan topluluklardı. Bazen mağara içlerini, bazen de açık havada derme çatma düzenekleri sığınak olarak kullanmış; iklim ve kıtlık koşullarının etkisi ile hareket etmişlerdi. 

"Aslan İnsan" heykeli - 28-30 bin yıl öncesine ait, Almanya

"Apollo 11 cave" adı verilen taş üzeri kömür boyama - 26-24 bin yıl, Namibya

Mamut figürlü heykelcik - 35 bin yıl, Swabian Jura, Germany

Alt Paleolitik insanları, vahşi doğada korunma ve avlanma için basit taş aletler ürettiler. Daha sonraki dönemlerde taş-yongalar ve iki yüzeyli basit el baltaları, kenarları inceltilmiş ve ucu kazıcı hale getirilmiş biçimlere dönüştü. Üst paleolitik, kendi içinde araç üretim kültürü üzerinden 4 bölüme ayrılır: Orinyasiyen (34-30 byö), Gravetiyen (30-22 byö), Solutreyen (22-18 byö) ve Magdalaniyen (18-11 byö) kültür. Orinyasiyen dönemde dilgi, kazıcı, kargı ve mızrak; Solütreyen dönemde ok ve yay; Magdalenyen dönemde tahıl toplanma için keskin dilgi ve balık avlamak için olta, zıpkın üretilmiştir. Magdalenyen dönemindeki çeşitlilik ile 100 yakın alet tipi ortaya çıkmıştır.

At Başı heykeli - 16-14 bin yıl, Mas d'Azıl mağarası, Fransa

Dolni Vestonice Maskı - fildişi oyma asimetrik yüz temsili, üst paleolitik dönem, Çekoslovakya

"Brassempouy Venüsü" - En eski realistik insan yüzü temsili, 25-23 bin yıl, Fransa

Paleoltik Çağ ile Sanatın Doğuşu 

Üst Paleolitik Çağ ile birlikte (45.000-12.000 byö) insanlık tarihinde ilkel ve figüratif sanat başlamıştır. Tarih öncesi sanat ürünleri, taşınabilir sanat (portable art) ve mağara sanatı (parietal art) olarak ikiye ayrılabilir. Kalsit, limonit, hermatit ve kalsit kaya yüzeyler ve başta fildişi olmak üzere hayvan kemikleri figüratif amaçla kullanılmıştır. Kemiklerinden oyma figürler, kolye benzeri takılar, flüt benzeri basit müzik aletleri ve Venüs heykelcikleri olarak tanımlanan kadın temsilleri; taşınabilir ilk sanat ürünleri olarak kabul edilir. Mezarların yakınında bulunan Venüs heykelciklerinin, dünya ve ruhlar âleminin yaratıcısı ana-toprak tanrıça inanışının işareti, muska olduğu görülmektedir. Hayvan motiflerinin çokça kullanıldığı taşınabilir ve ufak objeler, arkaik insanın animalist inancının yansıyan görünümüdür. (Ana Tanrıça inanışı ve kültleri hakkında detaylı bilgi için  tıklayınız) 

Bizon Gravür - 17-15 bin yıl,  Mas d'Azil mağarası Fransa

Aslan yada Ayı figürü - fildişi kazıma heykelcik, 40 bin yıl, Vogelherd mağarası Almanya

Mağara sanatı; kaya yüzeyinin özelliği, kullanılan kazıma aracı ve yapan kişinin yeteneğine göre farklı figürler ortaya çıkmıştır. Kaya üzerine yapılan mağara sanatı: boyama (peinture), alçak kabartma (bas-relief) ve sert kazıma (gravure) olmak üzere üç çeşittir. (Mağara sanatı hakkında detaylı bilgi için tıklayınız)

Dişi ve Yavru Keçi Gravürü - paleolitik dönem, Sorciers mağarası, Fransa

Kilden yapılmış yüksek kabartma Bizon heykelleri - 15-12 bin yıl, Audoubert mağarası Fransa 

"Dansçılar" adı verilen kazıma mağara figürü - 20 bin yıl, Gönnersdorf mağarası Almanya 

İlk Müzik Aletleri

Şimdilik, insanlık tarihinin en eski müzik aletleri; Almanya’daki Hohle Fels mağarası, Ukranya’nın Mezine ve Slovenya’nın Divje Babe bölgelerinde bulunan ilkel flütler dir. Mamut, ren geyiği, ayı ve kuş kemiğinden üretilmiş flütlerin; Orinyasiyen dönem ve öncesine (35 ile 43 byö) ait oldukları tespit edilmiştir. İlkel insanlar müziği, animalist dünya görüşü içinde ve ritüellerinde şamanik dans, büyü ve esrime pratikleri için kullanmıştı. 

Hayvan kemiklerinden yapılmış, taş devri flütler - 43 ile 35 bin yıl, Almanya-Ukranya-Slovenya

Kadın ve Vulva figürleri - 14 bin yıl, Magdalaniyen kültür, Sorciers mağarası Fransa

 Fildişi Kazıma Heykel - 26-24 bin yıl, Dolni Vestonice Mağarası, Moldavya

Mağara Sanatı -4. Bölüm: İnsanın İlk El İzleri: El Castillo ve Pech Merle Mağarası

Buzul Çağı sonrasında beslenme-barınma şartlarının iyileşmesi, elin daha hünerli kullanılması ve alet yapımında çeşitlilik sonucunda; bugün için tam anlamını ve gelişimini bilemediğimiz bilinçlenme-soyutlama ve doğayı temsil-taklit etme sürecinin yansımasıydı mağara duvar resimleri.

The Rouffignac  Mağarası, Fransa

Hayvan figürlerinin düzensiz konumu, bir çerçeve içinde sınırlandırılmaması, aralarında çoğunlukla bağlantı olmaması ve üst üste binmesi; çizimlerin üretiminde önemli zaman ve çizer farklılıkları olduğunu göstermektedir. Bir teoriye göre bu resimleri çizenler, tarihin ilk meslek uzmanları, sanatçılarıdır. Avcı-toplayıcı gündelik yaşamın dışında kalıp ihtiyaçlarını grup birikiminden sağlayan bu kişiler; avcının becerisini, cesaretini motive etmek ve/veya büyü ayinlerinde kullanmak için yapmışlardı bu resimleri.

Atlar ve dağ keçileri -  Lascoux Cave

İnsanın İlk El İzleri

Tarih öncesi mağara resimlerinin bir kısmı da boya kullanılarak yapılan  “el izi” baskısı betimleridir. Fransa ve İspanya’daki mağaralarda çok sayıda el izine rastlamıştır. Paleolitik insan, ellerini mağara zeminine dayayıp; üzerine içi oyuk kemik borular ile is veya boya püskürterek ellerinin siluetlerini çıkarmışlardı. Bazı mağaralarda ise ellerin boyanıp doğrudan duvara basılmasıyla izler oluşturmuştur. O dönem için üretilmesi kolay olduğundan el izleri genellikle kırmızı ve siyah renklidir. Bazı izlerde ise, parmaklar eksik yâda sadece avuç içi baskısı görülmektedir.  

tarih öncesi insan el izi - Chauvet Mağarası, 33-30.000 yıl

El Castillo Mağarası

İspanya’nin kuzeyindeki Cantabria bölgesindeki bulunan El Castillo mağarasındaki en önemli bulgular, boyalı insan eli izleridir. Mağara ilk keşfedildiğinde el izi baskılar ve figürler, karbon 14 testi sonucu 33 ile 37 bin yıl öncesine ait kabul edilmişti; fakat 2012’de mağarada keşfedilen kırmızı disk işaretlerle bu tarihlendirme değişti.

İnsan el izleri - El Castillo Mağarası, 37.000 yıl

Fosil yaşı tespitinde organik madde üzerinden ölçüm yapan Karbon 14 testi, mağara içi resimlerinin pigmentlerden oluşması ve oksitlenme ile bozulmaya uğraması nedeniyle; kesin tarihlendirmeyi tam olarak yapamamaktadır. Araştırmacılar, bu sebeple kırmızı disklerin tam yaşını ölçebilmek için uranyum-toryum tarihleme yöntemini kullandı. Bu yöntemle mağaradaki kalsit minareli ile disklerin üzerindeki kırmızı pigment minareli karşılaştırıldı ve disklerin 40.800 yıl öncesine ait olduğu tespit edildi. El izleri 37 bin yıl öncesine ait iken, kırmızı diskler daha eksiydi.

Kırmızı Diskler - El Castillo Mağarası, 40,800 yıl

Böylece El Castillo mağarası -benzer mağara kültürlerinden yaklaşık 8-10 bin yıl daha eski tarihlere dayanmaktadır- şimdilik Avrupa’nın en eski mağara resimleri bulgu alanı oldu.  Bölgede ayrıca irili ufaklı kazıma desen ve sembolik figürler bulunmuştur. Sembolik işaretlerin, primitif görünümüne rağmen tam açıklaması henüz bulunmamaktır.

El Baskıları Neanderthal’lere mi ait?

El Castillo’da son bulgulanan kırmızı disklerin 40 bin yıl öncesini göstermesi, bir başka olasılığı gündeme getirmiştir: Bu boyalı disk baskılarını acaba Homo Neanderthal insanı mı yaptı? Mağara resimlerine insanlık tarihinin en eski resimleri derken Homa Sapiens kast ediliyordu ama El Castillo ile tarihlendirme 40 bin yıl öncesine gidince; aynı zaman diliminde ve uzunca bir süre Homo sapiens insan ile iç içe ve mücadele halinde yaşayan Neanderthal insanlar tarafında yapılmış olabileceği düşünülmeye başlandı. Hatta nesilleri tükenen Neanderthal insanlar, bizlere kırmızı diskler ve el izleri ile primitif sanatlarını bırakmış da olabilirler; yorumu yapılmaya başlandı.

Kırmızı disklerin bulunduğu dehliz

Pech Merle Mağarası

Perch Merle mağarası, Fransa’nın Cabrerets bölgesinden 1922 yılında bulunmuştur. Mağaradaki eski taş devrinin son dönemlerini içine alan bulgularda, resimlerin bazıları 22 yıl öncesi Solutreyen kültürden, bazı kazıma resimler ise 16 bin yıl öncesi Magdalaniyen dönemden kalmıştır. Pech Merle  duvarında bulunan el izi deseni, insanlığın sanatsal temsil olarak günümüze ulaşmış ilk parmak izleri olarak kabul edilmişti. Ayrıca mağaradaki at-bizon resimleri arasında da çok sayıda insan eli boya izleri vardır.

El İzi - Pech Merle Mağarası,  22-16 000 yıl

Bölgedeki diğer önemli bulgu “Atlar Paneli” olarak bilinen ve atların el izleri, noktalamalarla kuşatıldığı resimdir. Ayrıca “Yünlü Mamut” olarak anılan çizim, sembolik işaretler ve çöp adam biçiminde mızraklarla öldürülmüş insan figürü bulunmuştur.

Geometik işaretler ve mızraklarla öldürülmüş İnsan - Perch Merle

Yünlü Mamut -  Pech Merle 

Mağara Sanatının Sonu

Son buzul erimesi sonrasında besin ve iklim koşullarındaki büyük değişimi ile küçük gruplardan oluşan avcı-toplayıcı yaşam büyük değişime uğradı. Artan nüfus, av hayvanlarındaki azalma ve kıtlık sorunları nedeniyle mağara dönemi insanları, varoluş kaygısıyla hareketli yaşama geçti ve göç etmeye başladı. Bunun sonucunda mağara resimleri, eski 12-10 binli yıllarda son bulmaya başlamış ve Paleolitik yaşama dair izler silinmiştir. Sonrasında Neolitik Çağ ile birlikte konar-göçer topluluklar ve tarım ekonomisi ortaya çıkmıştır.

Atlar Paneli ve El İzleri - Pech Merle Mağarası, 22-16 000 yıl

Tabi ki, mağara yaşam koşulları (35-10 byö), belli oranda benzerlikler ve farklılıklar ile diğer kıtalarda da yaşanmış olmak ile birlikte; henüz mağara yaşamı ve üst paleolitik çağ bulgularına ait gelişkin bulgulara diğer kıtalarda çok az ulaşılmıştır. Fakat bu görsel üretim becerisinin sadece Avrupa coğrafyasında gerçekleştiğini iler sürmek; tarih öncesini, ilerlemeci tarih anlayışının çerçevesi içinde düşünmektir, sınırlamaktır.

Mağara Sanatı -2. Bölüm: Altamira Mağarası

Paleolitik Çağ mağara resimleri, istisnalar bulunmakla beraber mağaraların iç bölgelerine, az ışık alan yerlerine yapılmıştı. Uzmanlara-teorisyenlere göre mağara resimlerindeki hayvanların, o dönemki insanı için hem mitik ve hem de ekonomik değeri vardı. (Mağara Sanatı: Lascaux Mağarası" 1. bölüm yazısı için tıklayınız) Paleolitik çağın insanı, avcı-toplayıcı kabilelerden oluşuyordu. Besin ekonomisinin ve kıtlığın dürtüsel motivasyonu içinde, hayvan çizimleri kutsaldı. Bizon ve at gibi önemli figürler, mağaranın ana duvarlarını süslerken; yırtıcı ve yabani hayvanlar çoğunlukla mağaranın dip bölgelerine, kenar alanlarına çizilmişti.

Lascaux Mağarası

Çizimler, mağaraların iç kısımlarında yer aldığı için su, oksitlenme ve rüzgâr gibi yıkıcı etkilerden belli oranda korunmuş ve günümüze ulaşmıştır. Geometrik işaretlerin kullanımı ve hayvan figür çeşitliliği, tarih öncesi yaşam koşullarının yarattığı özgül sembolizasyon ve kompozisyonların dışavurumudur.

Mağara çizimlerinden genellikle insan resimleri basit ve özensizdir, kadın betimleri ise yok denecek kadar azdır. Perspektif deneyiminin henüz gelişmediği, çoğunlukla profilden figürlerin temsil edildiği, hatta üst üste binen çizimlerde figür profillerinin uyuşmadığı görülmektedir. Çizimlerde yaşanan gerçekliğin tümünün temsili olarak manzara resmine ise hiç rastlanmamıştır.

Altamira Mağarası

Altamira Mağarası

1879’da İspanya’nın kuzeyinde keşfedilen Altamira Mağarası, tarih öncesi çağlara ait mağara çizimlerin keşfedildiği ilk bölgedir. Mağaradaki duvar çizimlerinin M.Ö. 16.000-11.000 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektir. Altamira ilk keşfedildiğinde, çizimlerindeki detaylı ve renkli görünümü nedeniyle doğruluğundan şüphe edilmiş, ancak ilerleyen yıllarda Güney Fransa’da benzer mağaraların bulunmasıyla gerçekliği kabul edilmişti.

Bizonlar - Altamira Mağarası

Altamira duvarlarındaki hayvan figürleri içinde özellikle bizon (yaban öküzü) dikkat çekmektedir. Paleolitik insan kömür, hermatit ve demiroksit ile toprak, yağ ve kili bir arada kullanarak çizimlerini renklendirmişti. Renkler arasındaki ton farkları, gölgelendirme ve detaylandırma ile Altamira mağarasındaki çizimler, perspektif içermese dahi teknik becerisi ile etkileyicidir. Altamira ve bölgedeki diğer mağaralarda, duvar resimlerinin yanı sıra araç-gereçler, yemek kalıntıları, ocaklar gibi yerleşik hayata dair bulgulara da ulaşılmıştır.

Bizon figürü - Altamira Mağarası

Avcı-toplayıcı yaşamın imgesel karşılığı olan bu çizimler, yaygın kanıya göre Şaman olarak bilenen büyücü kabile şeflerinin çalışmalarıdır. Çizimlerin, avlanma öncesi ve sonrası ayinlerde, totemlerde kullanıldığı düşünülmektedir. Tarihin değişik dönemlerindeki konar-göçer topluluklarda ve Asyatik kavimlerde de, Şaman inancıyla iç içe geçmiş benzer çizimlere-ritüellere rastlanmıştır. Güney Fransa’da bulunan Trois-Freres Mağarası’ndaki Şaman benzeri insan figürü, bu kanıyı desteklemektedir.

Şaman imgesi bulgusu ve çizim kopyası

Devam Edecek...